آثار

موضوعات مختلف دینی به ویژه اعتبارسنجی احادیث و گزارش‌های تاریخی

آثار

موضوعات مختلف دینی به ویژه اعتبارسنجی احادیث و گزارش‌های تاریخی

آثار


بایگانی
آخرین نظرات

معنای صحیح ذوالقرنین

شنبه, ۱۳ آبان ۱۳۹۶، ۱۰:۲۷ ب.ظ

رازآمیختگی، اجمال و ابهامِ داستان ذوالقرنین در قرآن (کهف:83 -99) سبب شده افراد زیادی تخیّلات خود را به کار گرفته؛ درباره او افسانه ها بسازند و به هر بهانه ای او را بر شخصی باستانی تطبیق دهند. تطبیق ذوالقرنین بر «کورش هخامنشی» یا امپراطور چین «چی هوانگ تی» از این گونه نظریّات است که البته جز در عصر حاضر سابقه و ریشه ای نداشته است. اینان هر چند تلاش بیشتری در راه اثبات حدسیّات خود بکنند، از مقصود دورتر خواهند شد؛ زیرا:

1. داستان ذوالقرنین در قرآن مختصر، مبهم و قابل تفسیر به معانی مختلف است. مثلاً «قرن» در زبان عربی، معانی مختلفی دارد و صدها وجه برای کاربرد هر یک از این معانی، در ترکیب «ذوالقرنین» محتمل است. کدام معنا را و با چه ملاکی برگزینیم؟!

2. جز اندکی از تاریخ چند هزار ساله بشر، آن هم با دروغ ها و افسانه های بسیار به ما نرسیده است و همین اندک نیز آن چنانگسترده است که هیچ یک از ما نمی تواند از همه آن آگاه شود. پس چگونه می توان در چنین تاریخ طولانی و آشفته به جستجو پرداخت و از میان هزاران پادشاه یک نفر را به عنوانِ ذوالقرنین قرآن تعیین نمود؟!

3. تاریخ بشر پر از تکرار و تشابه است؛ پس تنها با یافتن چند تشابه میان ذوالقرنینِ قرآن و فلان پادشاه نمی توان، به یگانگی آن دو حکم کرد؛ زیرا این تشابهات را میان ذوالقرنین و پادشاهان دیگری نیز می توان نشان داد!

4. ممکن است میان ذوالقرنین و برخی از این پادشاهان، شباهت هایی باشد؛ امّا مطالعه دقیق و همه جانبه نشان می دهد که تفاوت های بسیاری نیز وجود دارد؛ که این نظریه پردازان از آن چشم پوشیده اند.

در چنین شرایطی تنها راه معقول آن است که مقصود را از خودِ گوینده -یعنی خداوند- جویا شویم و این نیز ممکن نیست جز با رجوع به آورنده قرآن، رسول خدا صلوات الله علیه و آله و وارثان دانش او علیهم السّلام. تنها راه دسترسی ما به آنان نیز روایاتی است که بر جای مانده است. پس لازم است روایات را گرد آورده و متواتر را از واحد و معتبر را از غیر معتبر تمییز دهیم تا حقیقت مطلب روشن شود.

از آن جا که بحث درباره ذوالقرنین بسیار مفصّل است، تنها به یکی از ابعاد مهمّ آن یعنی معنای اسم «ذوالقرنین» می پردازیم. در این باره سخنان بسیاری گفته اند که پرداختن به همه آنها جز اتلاف وقت و آشفته کردن ذهن، سودی ندارد؛ زیرا تقریباً همگی فاقد سند روشن و دلیل مبرهن است. در این میان، روایات اهل بیت علیهم السّلام همگی متّفق اند که: «ذوالقرنین یعنی کسی که هر دو جانبِ سرش با شمشیر ضربه خورده است.»

ذوالقرنین نبیّ نبود بلکه بنده ای صالح و مُحَدَّث بود که مردم خود را به دین خدا دعوت کرد؛ امّا آنان بر او شوریدند؛ بر سمت راست سرش شمشیر زدند. او مدتی از میان مردم غایب شد (یا از دنیا رفت). خداوند او را برگرداند تا بار دیگر مردم را به سوی خدا دعوت کند. این بار مردم بر جانب چپ سرش شمشیر زده؛ او باز غایب شد (یا از دنیا رفت) بار دیگر خداوند او را برگرداند و پادشاهی را به او ارزانی داشت. گویا به همین دلیل است که امیرالمؤمنین علیه السّلام را به او تشبیه کرده اند زیرا سر مبارک ایشان نیز یک بار در خندق به دست عمرو بن عبدودّ لعنه الله- و بار دیگر در مسجد کوفه به دست ابن ملجم لعنه الله- ضربت خورد.

این تنها تفسیری است که به طرق متعدّد و معتبر نقل شده است. حتّی برخی از اهل سنّت نیز به صحّت آن تصریح کرده اند و ابوجعفر نحّاس درباره آن می گوید: «و هذا أجل اسناد روى فی تسمیه بذی القرنین.» (معانی القرآن، ج4، ص283) در ادامه برخی از اسناد را نشان خواهیم داد.

روایت ابوبصیر

1. حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّ ذَا الْقَرْنَیْنِ لَمْ یَکُنْ نَبِیّاً وَ لَکِنَّهُ کَانَ عَبْداً صَالِحاً أَحَبَّ اللَّهَ فَأَحَبَّهُ اللَّهُ وَ نَاصَحَ لِلَّهِ فَنَاصَحَهُ اللَّهُ أَمَرَ قَوْمَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ فَضَرَبُوهُ عَلَى قَرْنِهِ فَغَابَ عَنْهُمْ زَمَاناً ثُمَّ رَجَعَ إِلَیْهِمْ فَضَرَبُوهُ عَلَى قَرْنِهِ‏ الْآخَرِ وَ فِیکُمْ مَنْ هُوَ عَلَى سُنَّتِهِ. (کمال الدین و تمام النعمة ؛ ج‏2 ؛ ص393- الإمامة و التبصرة من الحیرة ؛ ص121-قصص الأنبیاء للرّاوندیّ؛ صص120 و 121- تفسیر العیاشی ؛ ج‏2 ؛ ص339)

2. حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیّ بْنِ‏ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ‏ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: یَسْئَلُونَکَ عَنْ ذِی الْقَرْنَیْنِ قُلْ سَأَتْلُوا عَلَیْکُمْ مِنْهُ ذِکْراً قَالَ إِنَّ ذَا الْقَرْنَیْنِ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَى قَوْمِهِ فَضَرَبُوهُ عَلَى قَرْنِهِ الْأَیْمَنِ فَأَمَاتَهُ اللَّهُ خَمْسَمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ إِلَیْهِمْ بَعْدَ ذَلِکَ فَضَرَبُوهُ عَلَى قَرْنِهِ الْأَیْسَرِ فَأَمَاتَهُ اللَّهُ خَمْسَمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ إِلَیْهِمْ بَعْدَ ذَلِکَ فَمَلَّکَهُ‏ مَشَارِقَ‏ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا مِنْ حَیْثُ تَطْلُعُ الشَّمْسُ إِلَى حَیْثُ تَغْرُبُ فَهُوَ قَوْلُهُ‏ حَتَّى إِذا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَغْرُبُ فِی عَیْنٍ حَمِئَة. (تفسیر القمی ؛ ج‏2 ؛ ص40)

روایت ابوحمزة

3. عَنِ ابْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْمُثَنَّى عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّ ذَا الْقَرْنَیْنِ کَانَ عَبْداً صَالِحاً لَمْ یَکُنْ لَهُ قَرْنٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَا مِنْ فِضَّةٍ بَعَثَهُ اللَّهُ فِی قَوْمِهِ فَضَرَبُوهُ عَلَى قَرْنِهِ الْأَیْمَنِ وَ فِیکُمْ مِثْلُهُ‏ قَالَهَا ثَلَاثَ مَرَّات‏.(قصص الأنبیاء ؛ ص121)

روایت جابر بن عبدالله

4. حَدَّثَنَا أَبُو طَالِبٍ الْمُظَفَّرُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ الْمُظَفَّرِ الْعَلَوِی السَّمَرْقَنْدِی رَضِی اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ نُصَیرٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یزِیدَ الْجُعْفِی عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِی قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یقُولُ‏ إِنَّ ذَا الْقَرْنَینِ کانَ عَبْداً صَالِحاً جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حُجَّةً عَلَی عِبَادِهِ فَدَعَا قَوْمَهُ إِلَی اللَّهِ وَ أَمَرَهُمْ بِتَقْوَاهُ فَضَرَبُوهُ عَلَی قَرْنِهِ فَغَابَ عَنْهُمْ زَمَاناً حَتَّی قِیلَ مَاتَ أَوْ هَلَک بِأَی وَادٍ سَلَک ثُمَّ ظَهَرَ وَ رَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ فَضَرَبُوهُ عَلَی قَرْنِهِ الْآخَرِ وَ فِیکمْ مَنْ هُوَ عَلَی سُنَّتِهِ ... (کمال الدین، ج2، ص394- إعلام الورى ؛ ص440- کشف الغمة ؛ ج‏2 ؛ ص527)

روایت اصبغ بن نباتة

5. أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ یحْیی الْعَطَّارُ عَنِ الْحُسَینِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ قَالَ حَدَّثَنِی الْقَاسِمُ بْنُ عُرْوَةَ عَنْ بُرَیدٍ الْعِجْلِی عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: قَامَ ابْنُ الْکوَّاءِ إِلَی عَلِی ع وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ فَقَالَ‏ یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ ذِی الْقَرْنَینِ أَ نَبِیاً کانَ أَمْ مَلَکاً وَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَرْنِهِ أَ مِنْ ذَهَبٍ کانَ أَمْ مِنْ فِضَّةٍ فَقَالَ لَهُ لَمْ یکنْ نَبِیاً وَ لَا مَلَکاً وَ لَمْ یکنْ قَرْنَاهُ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَا فِضَّةٍ وَ لَکنَّهُ کانَ عَبْداً أَحَبَّ اللَّهَ فَأَحَبَّهُ اللَّهُ وَ نَصَحَ لِلَّهِ فَنَصَحَهُ اللَّهُ وَ إِنَّمَا سُمِّی ذَا الْقَرْنَینِ لِأَنَّهُ دَعَا قَوْمَهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَضَرَبُوهُ عَلَی قَرْنِهِ فَغَابَ عَنْهُمْ حِیناً ثُمَّ عَادَ إِلَیهِمْ فَضُرِبَ عَلَی قَرْنِهِ الْآخَرِ وَ فِیکمْ مِثْلُهُ. (علل الشرائع ؛ ج‏1 ؛ ص39- کمال الدین و تمام النعمة ؛ ج‏2 ؛ ص393 از احمد بن محمد بن یحیی العطار از پدرش- تفسیر العیاشی ؛ ج‏2 ؛ ص339- الإحتجاج ؛ ج‏1 ؛ ص229)

6. عن الأصبغ بن نباتة عن أمیر المؤمنین ع أنه قال‏ سئل عن ذی القرنین قال: کان عبدا صالحا و اسمه عیاش و اختاره الله و ابتعثه إلى قرن من القرون الأولى فی ناحیة المغرب، و ذلک بعد طوفان نوح، فضربوه على قرن رأسه الأیمن فمات منها، ثم أحیاه الله بعد مائة عام، ثم بعثه إلى قرن من القرون الأولى فی ناحیة المشرق فکذبوه‏ فضربوه ضربة على قرنه الأیسر فمات منها، ثم أحیاه الله بعد مائة عام و عوضه الله من الضربتین اللتین على رأسه قرنین فی موضع‏ الضربتین‏ أجوفین و جعل عز ملکه و آیة نبوته فی قرنه ... إلی هاهنا روایة علی بن الحسن [الحسین‏] و روایة محمد بن نصیر و زاد جبرئیل بن أحمد فی حدیثه بأسانید عن الأصبغ بن نباتة عن علی بن أبی طالب ... (تفسیر العیاشی ؛ ج‏2 ؛ صص341- 343)

روایت ابوالطفیل عامر بن واثلة

7. حدّثنی أبو عبید اللّه الصیرفی قال: حدّثنا الفضل بن الحسن المصری قال: حدّثنا أبو نعیم عن بسّام الصّیرفی عن أبی الطّفیل قال: سمعت علیا علیه السلام یخطب فقال: سلونی قبل أن تفقدونی. فقام إلیه ابن الکوّاء، فقال ... فما کان ذو القرنین، أنبیا أم ملکا؟ قال: کان عبدا مؤمنا- أو قال صالحا- أحبّ اللّه‏ و أحبّه، ضرب ضربة على قرنه الأیمن فمات، ثم بعث و ضرب ضربة على قرنه الأیسر فمات و فیکم مثله. و کتب إلیّ إسماعیل بن محمد المریّ الکوفی یذکر أنّ أبا نعیم حدّثه بذلک عن بسّام و ذکر مثله. (الأغانی، ج‏15، صص101 و 102)

8. أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندی، أنا أبو الحسین بن النّقّور، و عبد الباقی بن محمّد بن غالب العطار، قالا: أنا أبو طاهر المخلّص، نا محمّد بن هارون الحضرمی، نا سعید بن یحیى، نا أبی، نا بسام الصیرفی، نا عامر بن واثلة، أن رجلا جاء إلى علی بن أبی طالب، فقال: یا أمیر المؤمنین ... فما ذو القرنین نبی أو ملک؟ قال: لیس بنبیّ و لا ملک، و لکن کان عبدا صالحا أحبّ اللّه فأحبه، و ناصح اللّه فنصحه، بعثه اللّه إلى قوم فضرب على قرنه الأیمن فمات، فبعثه اللّه فضرب على قرنه الأیسر فمات. (تاریخ مدینة دمشق، ج‏17، ص333)

9.  أخبرنا أبو الحسین بن الفراء، و أبو غالب، و أبو عبد اللّه ابنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر بن المسلمة، أنا أبو طاهر المخلّص، نا أحمد بن سلیمان الطوسی، نا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی- یعنی إبراهیم بن المنذر- عن عبد العزیز بن عمران، عن هشام بن سعد، عن سعید بن أبی هلال، عن القاسم بن أبی بزّة، عن أبی الطفیل عامر بن واثلة، قال: سمعت ابن الکوا قال لعلی بن أبی طالب: أخبرنی یا أمیر المؤمنین ما کان ذو القرنین؟ قال: کان رجلا أحبّ اللّه فأحبه اللّه، بعثه اللّه إلى قوم فضربوه على قرنه ضربة مات منها، ثم بعثه اللّه إلیهم فضربوه على قرنه ضربة مات منها، ثم بعثه اللّه فسمّی ذا القرنین و لا نعلم أحدا من الناس کان له قرنان. (تاریخ مدینة دمشق، ج‏17، ص334)

10. حدثنا محمد بن المثنی، قال: ثنا محمد بن جعفر، قال: ثنا شعبة، عن القاسم بن أبى بزة، عن أبی الطفیل، قال: سمعت علیا و سألوه عن ذی القرنین أ نبیا کان؟ قال: کان عبدا صالحا، فأحبه الله فنصحه، فبعثه الله إلى قومه، فضربوه ضربتین فی رأسه، فسمی ذا القرنین و فیکم الیوم مثله. (جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏16، ص 8)

11. أخبرنا أبو البرکات عبد الوهاب بن المبارک، أنا أحمد بن الحسن بن أحمد، أنا أبو علی بن شاذان، أنا أبو سهل بن زیاد القطان، نا أبو الحسین علی بن إبراهیم الواسطی، إملاء، نا محمّد بن أبی نعیم، نا ربعی بن عبد اللّه بن الجارود، نا سیف بن‏ وهب مولى لبنی تیم، قال: دخلت شعب ابن عامر على أبی الطفیل عامر بن واثلة، قال: فإذا شیخ کبیر قد وقع حاجبه على عینه قال: فقلت له: أحب أن تحدّثنی بحدیث سمعته من علی لیس بینک و بینه أحد، قال: أحدثک به إن شاء اللّه و تجدنی له حافظا: أقبل علیّ یتخطى رقاب الناس بالکوفة حتى صعد المنبر فحمد اللّه و أثنى علیه، ثم قال: یا أیها الناس سلونی قبل أن تفقدونی، فو اللّه ما بین لوحی المصحف آیة تخفى علیّ فیم أنزلت و لا أین أنزلت و لا ما عنی بها، و اللّه لا تلقوا أحدا یحدثکم ذاکم بعدی حتى تلقوا نبیکم صلى اللّه علیه و سلّم قال: فقام رجل یتخطى رقاب الناس فنادى أیا أمیر المؤمنین قال: فقال علی: ما أراک بمسترشد أو ما أنت مسترشد، قال: یا أمیر المؤمنین ... قال: یا أمیر المؤمنین حدّثنی عن ذی القرنین، أنبیّ کان أو رسول؟ قال: لم یکن نبیا و لا رسولا و لکنه عبد ناصح اللّه عز و جل فناصحه اللّه عزّ و جلّ، و أحبّ اللّه فأحبه اللّه، و إنه دعا قومه إلى اللّه فضربوه على قرنه فهلک، فغبر زمانا ثم بعثه اللّه عزّ و جلّ إلیهم فدعاهم إلى اللّه عزّ و جلّ فضربوه على قرنه الآخر فهلک بذلک قرنان. (تاریخ مدینة دمشق، ج‏17، صص334 و335)

12. حدثنا محمد بن بشار، قال: ثنا یحیى، عن سفیان، عن حبیب بن أبی ثابت، عن أبی الطفیل، قال: سئل علی رضوان الله علیه عن ذی القرنین، فقال: کان عبدا ناصح الله فناصحه، فدعا قومه إلى الله، فضربوه على قرنه فمات، فأحیاه الله، فدعا قومه إلى الله، فضربوه على قرنه فمات، فسمی ذا القرنین. (جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏16، ص 8 - تفسیر ابن کثیر، ج‏5، ص170)

13. حدثنا ابن حمید، قال: ثنا حکام، عن عنبسة، عن عبید المکتب، عن أبی الطفیل، قال: سأل ابن الکواء علیا عن ذی القرنین، فقال: هو عبد أحب الله فأحبه، و ناصح الله فنصحه، فأمرهم بتقوى الله فضربوه على قرنه فقتلوه، ثم بعثه الله، فضربوه على قرنه فمات. (جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏16، ص 8)

14. أنبأنی الإمامان الأخوان: أبو الفضل [عبد اللّه‏] و أبو الخیر ابنا أبی الثناء ابن مودود الحنفیّان، و الکمال عبد الرحمن بن عبد اللطیف بن محمّد المکبر بروایتهم عن [أبی حفص عمر] بن محمد بن معمر إجازة، أنبأنا أبو القاسم زاهر ابن أبی عبد الرحمن بن محمد بن أبی نصر إجازة، قال: أنبأنا الحافظ أبو بکر أحمد بن الحسین، قال: حدثنا أبو الحسن علی بن محمد بن علی المقرئ، قال: أنبأنا الحسن بن محمد بن إسحاق‏ قال: حدثنا یوسف بن یعقوب القاضی قال: حدثنا محمد بن عبید، قال: حدثنا محمد بن ثور عن معمر، عن وهب بن عبد اللّه: عن أبی الطفیل قال: شهدت علیّا و هو یخطب و یقول: سلونی فو اللّه لا تسألونی عن شی‏ء یکون إلى یوم القیامة إلّا حدّثتکم به و سلونی عن کتاب اللّه عزّ و جلّ، ما منه آیة إلّا و أنا أعلم بلیل نزلت أم ینهار، أم بسهل نزلت أم فی جبل. [قال أبو الطفیل: عامر بن واثلة]: فقال ابن الکوّاء- و أنا بینه و بین علیّ و هو خلفی-: ... قال: أ فرأیت ذو القرنین‏ أ نبیّا [کان‏] أم ملکا؟ قال: [و] لا واحدا منهما، و لکنّه کان عبدا صالحا أحبّ اللّه فأحبّه اللّه، و ناصح اللّه فناصحه اللّه، دعا قومه إلى الهدى فضربوه على قرنه فمکث ما شاء اللّه، ثم دعاهم إلى الهدى فضربوه على قرنه الآخر و لم یکن له قرنان کقرن‏ الثور. ... (فرائد السمطین، الحموی الشافعی ،ج‏1، ص394)

15. أخرج ابن عبد الحکم فی فتوح مصر و ابن المنذر و ابن أبی حاتم و ابن الأنباری فی المصاحف و ابن مردویه من طریق ابی الطفیل ان ابن الکواء سأل علی بن أبی طالب عن ذی القرنین ا نبیا کان أم ملکا قال لم یکن نبیا و لا ملکا و لکن کان عبدا صالحا أحب الله فأحبه و نصح الله فنصحه بعثه الله إلی قوله فضربوه علی قرنه فمات ثم أحیاه الله لجهادهم ثم بعثه إلی قومه فضربوه علی قرنه الأخر فمات فأحیاه الله لجهادهم فلذلک سمی ذا القرنین و ان فیکم مثله‏. (الدرّ المنثور، ج4، ص241)

16. روى الزبیر بن بکّار و سفیان بن عیینة فی جامعه و الضیاء المقدسی فی صحیحه، کلاهما من طریق آخر بسند صحیح کما قال الحافظ عن أبی الطفیل أن ابن الکوّاء قال لعلی بن أبی طالب رضی الله تعالى عنه: أخبرنی عن ذی القرنین نبیّا کان أم ملکا؟ قال: لم یکن نبیا و لا ملکا و لکن کان عبدا صالحا أحبّ الله فأحبّه، و نصح للَّه فنصحه، بعثه إلى قومه فضربوه على قرنه ضربة مات فیها، ثم بعثه الله إلیهم فضربوه، ثم بعثه فسمّی ذا القرنین. (سبل ‏الهدى، ج‏2، ص348)

17. حدثنا أبو بکر بن أبی شیبة نا وکیع عن بسام عن أبی الطفیل عن علی رضی الله عنه قال : کان ذو القرنین عبدا صالحا نصح الله عز و جل فنصحه فضرب على قرنه الأیمن فمات فأحیاه الله عز و جل ثم ضرب على قرنه الأیسر فمات فأحیاه الله عز و جل وفیکم مثله. (الآحاد و المثانی لابن ابی عاصم، ج1، ص141- السنة لابن ابی عاصم، ج2، ص597)

برخی از مصادر دیگرِ روایت ابوالطفیل:

المصنّف لابن ابی شیبة، ج6، ص346- الاضداد لابن الانباری، ج1، ص354- تفسیر العیاشی، ج‏2، ص340 - مناقب آل أبی طالب، ج‏3، ص87 - عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، صص265 و 266- سبل ‏الهدی، ج‏2، ص348- البدایة و النهایة، ج‏2، ص103- نظم درر السمطین، ج1، ص125- المخلّصیات، ج2، ص324-المسند للشاشی، ج2، ص96- شرح مشکل الآثار للطحاوی، ج5، ص121- السیرة النبویة لابن اسحاق، ج1، ص71- احقاق الحق (بخش مستدرکات) ؛ ج‏17 ؛ ص478 و ج32، ص64- و ...

روایت ابوالورقاء

18. عن ابن الورقاء قال‏ سألت أمیر المؤمنین ع عن ذی القرنین ما کان قرناه فقال: لعلک تحسب کان قرنیه ذهبا أو فضة، و کان نبیا بعثه إلی أناس فدعاهم إلی الله و إلی الخیر، فقام رجل منهم فضرب قرنه الأیسر فمات، ثم بعثه فأحیاه، و بعثه إلی أناس فقام رجل فضرب قرنه الأیمن فمات فسماه الله ذا القرنین. (تفسیر العیاشی، ج2، ص340)

19. أخرج أبو الشیخ فی العظمة عن أبی الورقاء قال قلت لعلی بن أبی طالب ذو القرنین ما کان قرناه قال لعلک تحسب ان قرنیه ذهب أو فضة کان نبیا فبعثه الله إلی أناس فدعاهم إلی الله تعالی فقام رجل فضرب قرنه الأیسر فمات ثم بعثه الله فأحیاه ثم بعثه إلی ناس فقام رجل فضرب قرنه الأیمن فمات فسماه الله ذا القرنین.‏ (الدرالمنثور، ج4، 241- جامع الاحادیث، ج31، ص258)

سند ابوالشیخ چنین است: «حدثنا الولید حدثنا أحمد بن القاسم بن عطیة حدثنا محمد بن أبی بکر المقدمی حدثنا الفضل بن معروف القطعی حدثنا عون العقیلی عن أبی الورقاء ...» (العظمة لابی الشیخ، ج4، ص1450)

روایت سوید بن غفلة

20. سُوَیْدُ بْنُ غَفَلَةَ وَ أَبُو الطُّفَیْلِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ‏ إِنَّ ذَا الْقَرْنَیْنِ کَانَ مَلِکاً عَادِلًا فَأَحَبَّهُ اللَّهُ وَ نَاصَحَ لِلَّهِ فَنَصَحَهُ اللَّهُ أَمَرَ قَوْمَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ فَضَرَبُوهُ عَلَى قَرْنِهِ بِالسَّیْفِ فَغَابَ عَنْهُمْ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ رَجَعَ إِلَیْهِمْ فَدَعَاهُمْ إِلَى اللَّهِ فَضَرَبُوهُ عَلَى قَرْنِهِ‏ الْآخَرِ بِالسَّیْفِ فَذَلِکَ قَرْنَاهُ وَ فِیکُمْ مِثْلُهُ یَعْنِی نَفْسَهُ لِأَنَّهُ ضُرِبَ عَلَى رَأْسِهِ ضَرْبَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا یَوْمَ الْخَنْدَقِ وَ الثَّانِی ضَرَبَهُ ابْنُ مُلْجَمٍ. (مناقب آل أبی طالب علیهم السلام ؛ ج‏3 ؛ ص87)

روایت ابن جریج

21. ... قَالَ ابْنُ جُرَیْجٍ‏: وَ أَخْبَرَنِی غَیْرُهُمَا: أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنِ‏ الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً قَالَ: دَعْهُمْ لِغَیِّهِمْ هُمْ قُرَیْشٌ. قَالَ: فَمَا ذُو الْقَرْنَیْنِ؟ قَالَ: رَجُلٌ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَى قَوْمِهِ فَکَذَّبُوهُ وَ ضَرَبُوهُ عَلَى قَرْنِهِ فَمَاتَ ثُمَّ أَحْیَاهُ اللَّهُ فَبَعَثَهُ إِلَى قَوْمِهِ فَکَذَّبُوهُ وَ ضَرَبُوهُ عَلَى قَرْنِهِ فَمَاتَ ثُمَّ أَحْیَاهُ اللَّهُ فَهُوَ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ ضَرْبَتَاهُ‏ قَرْنَاهُ‏ وَ فِی غَیْرِ هَذَا الْحَدِیثِ وَ فِیکُمْ مِثْلُه. (الغارات ؛ ج‏1 ؛ صص105 و 106- مختصر البصائر، ص479)

روایت عبدالله بن عمرو بن العاص

22. أنبأنا أبو الفضل الحسن بن الحسن و أبو تراب حیدرة بن أحمد و أبو الحسن علی بن برکات بن إبراهیم الخشوعی قالوا حدثنا أبو بکر أحمد بن علی بن ثابت أنا محمد بن أحمد بن محمد بن رزقویه أنا عثمان بن أحمد و أحمد بن سندی قالا نا الحسن بن علی نا إسماعیل بن عیسی أنبأ إسحاق [بن بشر] عن عبد الله بن زیاد بن سمعان عن عمرو بن شعیب عن أبیه عن جده أن ذا القرنین أنه دعا ملکا جبارا إلی الله عز وجل و دینه فضرب علی قرنه فکسره و رضه ثم قال ثم دعاه إلی الله فدق قرنه الثانی فکسره فسمی ذا القرنین. (تاریخ مدینة دمشق، ج17، صص335 و 336 - البدایة و النهایة، ج‏2، ص103)

عمرو بن شعیب از پدرش شعیب و او از جدّش عبدالله بن عمرو بن العاص روایت می کند. (تاریخ الاسلام للذهبیّ، ج7، ص434)

روایت ابراهیم جعفری

23. حدثنا الولید حدثنا محمد بن الفضل حدثنا حمزة بن مالک الخزاعی حدثنی سلیمان بن حمزة عن کثیر عن إبراهیم بن علی بن عبد الله بن جعفر قال إنما سمی ذو القرنین ذا القرنین لشجتین شجهما على قرنیه فی الله و کان أسود. (العظمة لابی الشیخ، ج4، 1450- الدرالمنثور، ج4، ص241)

مصادر دیگر

- أخرج ابن اسحق و الفریابی و ابن أبی الدنیا فی کتاب من عاش بعد الموت و ابن المنذر و ابن أبی حاتم من طرق عن علی بن أبی طالب رضی الله عنه انه سئل عن ذی القرنین فقال کان عبدا أحب الله فأحبه و ناصح الله فناصحه فبعثه إلی قوم یدعوهم إلی الله فدعاهم إلی الله و الی الإسلام فضربوه علی قرنه الأیمن فمات فامسکه الله ما شاء ثم بعثه فأرسله إلی أمة أخری یدعوهم إلی الله و الی الإسلام فضربوه علی قرنه الأیسر فمات فامسکه الله ما شاء ثم بعثه ... (الدرالمنثور، ج4، ص246)

همچنین رجوع کنید به:

تفسیر القمّی، ج2، ص41- المجازات النبویة ؛ ص96- مجمع البیان، ج‏6، ص756- مفاتیح الغیب، ج21، ص494- الجامع لأحکام القرآن، ج‏11، ص 47- زاد المسیر فی علم التفسیر، ج‏3، ص105- سعد السعود، ص65 ‏- الکشاف ، ج‏2، ص743- الکشف و البیان، ج‏6، ص190- لباب التأویل، ج‏3، ص 175 - اثبات الوصیة، ص34- بحرالعلوم، ج‏2، ص 359 - العین، ج‌5، ص142- معانی الأخبار، صص48 و 207- تفسیر جوامع الجامع، ج‏2، ص377- روض الجنان و روح الجنان ، ج‏13، ص26- البحر المحیط فی التفسیر، ج‏7، ص218-  نهج البیان ، ج‏3، ص292 - بحار الأنوار ؛ ج‏40 ؛ ص284 از صفوة الاخبار - التبیان فی تفسیر القرآن، ج7، ص86 - البدء و التاریخ، ج‏3، ص80 - تاج العروس ؛ ج‏18 ؛ ص446- لسان العرب، ج‏13، صص332 و 333- النهایة فی غریب الحدیث و الأثر ؛ ج‏4 ؛ ص52- الفائق فی غریب الحدیث ؛ ج‏3 ؛ ص80- حیاة الحیوان الکبرى، ج‏2، ص 31 و ...

شباهت امیرالمؤمنین و ذوالقرنین علیهما السّلام

می گویند سر مبارک امیرالمؤمنین (ع) نیز دو بار زخم برداشت؛ یک بار به دست عمرو بن عبدودّ -لعنه الله- در جنگ خندق و یک بار به دست ابن ملجم -لعنه الله- در مسجد کوفه. (نک: أنساب ‏الأشراف، ج‏1، ص345- الفتوح، ج‏4، ص278- البدء و التاریخ، ج‏5، ص232- غرر الأخبار ؛ ص323- مناقب مرتضوی، ص479)

لذا شارحان حدیث گفته اند ایشان را نیز به همین دلیل «ذوالقرنین» خوانده اند. (نک: المجازات النبویة ؛ ص96- الفائق فی غریب الحدیث ؛ ج‏3 ؛ ص80 - سعد السعود، ص65- عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار ؛ 266 -النهایة فی غریب الحدیث و الأثر ؛ ج‏4 ؛ ص52 - لسان العرب ؛ ج‏13 ؛ صص332 و 333 - تاج العروس ؛ ج‏18 ؛ ص447- مجمع البحرین ؛ ج‏6 ؛ ص296)

دو روایت مخالف که به امیرالمؤمنین نسبت داده شده است

1. مسعودی در وجه تسمیه ذوالقرنین نوشته است: «... منهم من رأی أنه کان بذؤابتین من الذهب، و هذا قول یعزی الی علی بن أبی طالب رضی الله عنه ...» (مروج ‏الذهب، ج‏1، ص319)

مسعودی نگفته چه کسی این قول را به علی بن ابی طالب نسبت داده است. به هر حال بطلان این انتساب معلوم است؛ زیرا چنان که در بین شیعه و سنّی مشهور است- علی بن ابی طالب این تفسیر را صریحاً ردّ کرده است.

2. راوندی گوید: «وَ سُئِلَ عَلِیٌّ ع عَنْ ذِی الْقَرْنَیْنِ کَیْفَ اسْتَطَاعَ أَنْ یَبْلُغَ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ فَقَالَ سُخِّرَ لَهُ السَّحَابُ وَ مُدَّ لَهُ الْأَسْبَابُ وَ بُسِطَ لَهُ النُّورُ وَ کَانَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ عَلَیْهِ سَوَاءً وَ أَنَّهُ رَأَى فِی الْمَنَامِ کَأَنَّهُ دَنَا مِنَ‏ الشَّمْسِ‏ حَتَّى أَخَذَ بِقَرْنِهَا فِی شَرْقِهَا وَ غَرْبِهَا فَلَمَّا قَصَّ رُؤْیَاهُ عَلَى قَوْمِهِ عَزَّ فِیهِمْ وَ سَمَّوْهُ ذَا الْقَرْنَیْنِ فَدَعَاهُمْ إِلَى اللَّهِ فَأَسْلَمُوا ثُمَّ أَمَرَهُمْ أَنْ یَبْنُوا لَهُ مَسْجِداً فَأَجَابُوهُ إِلَیْهِ فَأَمَرَ أَنْ یَجْعَلُوا طُولَهُ أَرْبَعَمِائَةِ ذِرَاعٍ وَ عَرْضَهُ مِائَتَیْ ذِرَاعٍ وَ عَرْضَ حَائِطِهِ اثْنَیْنِ وَ عِشْرِینَ ذِرَاعاً وَ عُلُوَّهُ إِلَى‏ السَّمَاءِ مِائَةَ ذِرَاعٍ فَقَالُوا کَیْفَ لَکَ بِخَشَبٍ یَبْلُغُ مَا بَیْنَ الْحَائِطَیْنِ فَقَالَ إِذَا فَرَغْتُمْ مِنْ بُنْیَانِ الْحَائِطَیْنِ فَاکْبِسُوا بِالتُّرَابِ حَتَّى یَسْتَوِیَ مَعَ حِیطَانِ الْمَسْجِدِ وَ إِذَا فَرَغْتُمْ مِنْ ذَلِکَ أَخَذْتُمْ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ عَلَى قَدْرِهِ ثُمَّ قَطَعْتُمُوهُ مِثْلَ قُلَامَةِ الْأَظْفَارِ ثُمَّ خَلَطْتُمُوهُ مَعَ ذَلِکَ الْکَبْسِ وَ عَمِلْتُمْ لَهُ خَشَباً مِنْ نُحَاسٍ وَ صَفَائِحَ مِنْ نُحَاسٍ تَذُوبُونَ ذَلِکَ ...» (الخرائج و الجرائح ؛ ج‏3 ؛ صص1174 و 1175)

برخی گمان کرده اند که «انه رأی فی المنام کأنه دنا من الشّمس ...» ادامه حدیث امیرالمؤمنین علیه السّلام است؛ امّا چنین نیست زیرا:

1. با توجّه به سؤال پرسش کننده، جواب امیرالمؤمنین تا «سواءً» پایان یافته است و جملات بعدی ربطی به سؤال ندارد.

2. روایت امیرالمؤمنین علیه السّلام در منابع دیگر از جمله تألیفِ دیگر راوندی، قصص الانبیاء نقل شده و این ذیل را ندارد.(نک: کمال الدین و تمام النعمة ؛ ج‏2 ؛ ص393- قصص الأنبیاء، ص121- العظمة لابی الشیخ، ج4، ص1449- السیرة النبویة لابن اسحاق، ج1، ص71- مجمع البیان ، ج‏6، ص 756 - الدر المنثور ، ج‏4، ص246- زاد المسیر فی علم التفسیر، ج‏3، ص106- سعد السعود ؛ ص65 و ...)

3. در روایت ابن ابی شیبة، ابن عساکر و عیاشی تصریح شده است که حدیث در همین جا پایان یافته و پس از آن پرسش کننده و امام سکوت کردند:

حَدَّثَنَا عُبَیْدُ اللهِ بْنُ مُوسَى ، عَنْ سُفْیَانَ ، عَنْ سِمَاکٍ ، عَنْ حَبِیبِ بْنِ حِمَازٍ ، قَالَ : قیلَ لِعَلِیٍّ : کَیْفَ بَلَغَ ذُو الْقَرْنَیْنِ الْمَشْرِقَ وَالْمَغْرِبَ ؟ قَالَ : سُخِّرَ لَهُ السَّحَابُ ، وَ بُسِطَ لَهُ النُّورُ ، وَ مُدَّ لَهُ الأَسْبَابُ ، ثُمَّ قَالَ : أَزِیدُک ؟ قَالَ : حَسْبِی. (المصنّف لابن ابی شیبة، ج6، ص346)

أخبرنا أبو سهل محمّد بن إبراهیم، أنا أبو الفضل عبد الرّحمن بن أحمد بن الحسن، أنا جعفر بن عبد اللّه، نا محمّد بن هارون، نا خالد بن یوسف بن خالد السمتی، قالا: نا أبو عوانة عن- و فی حدیث أبی سهل نا- سماک، عن حبیب بن جماز، قال: کنت عند علی بن أبی طالب و سأله رجل عن ذی القرنین کیف بلغ المشرق و المغرب؟ فقال: سخّر له السحاب، و مدّت له الأسباب، و بسط له فی النور، و قال: أزیدک؟ قال: فسکت الرجل، و سکت علیّ رضی اللّه عنه. (تاریخ مدینة دمشق، ج‏17، ص333)

عن حارث بن حبیب قال‏ أتى رجل علیا فقال له: یا أمیر المؤمنین أخبرنی عن ذی القرنین فقال له: سخر له سحاب و قربت له الأسباب، و بسط له فی النور، فقال له الرجل: کیف بسط له فی النور فقال علی ع: کان یبصره باللیل کما یبصر بالنهار، ثم قال علی ع للرجل: أزیدک‏ فیه‏ فسکت‏. (تفسیر العیاشی ؛ ج‏2 ؛ ص341)

4. این وجه با روایت مشهور امیرالمؤمنین و فرزندانش مغایر بوده و با قول برخی از عامه موافق است. این قول را به وهب بن منبّه که راوی اسرائیلیات است نسبت می دهند. (مروج الذهب، ج1، ص78- مجمع البیان، ج‏6، ص756- زبدة التفاسیر، ج‏4، ص143 - نهایة الأرب فی فنون الأدب، ج‏14، ص298- المعارف لابن قتیبة، ص54 و ...) همچنین از طریق عبدالله بن سلیمان از کتب پیش از اسلام روایت شده است. (نک: کمال الدین و تمام النعمة، ج‏2، ص395- قصص الأنبیاء ؛ ص123)

تذکّر

1. گر چه برخی از اسناد ذکر شده در جزئیات تفاوت اندکی با هم دارند؛ امّا با توجّه به طبیعت نقل، این مقدار اختلاف عادی است و موجب ضعف نمی باشد.

2. این تفسیر، تطبیق ذوالقرنین بر «کورش» را ردّ می کند. البته دلائل تاریخی-روایی متعدّدی وجود دارد که نشان می دهد ذوالقرنین و کورش از نظر زمان، مکان، نژاد، عقیده، سرگذشت و ... هیچ گونه تناسبی ندارند. پرداختن به این دلائل مجال دیگری می طلبد.

3. تمامی نشانی ها از نرم افزارهای شرکت نور و نرم افزار مکتبة اهل البیت استخراج شده است.


نظرات  (۲)

دمتون گرم

یاعلی

ذوالقرنین موحد کجا. کوروش یهود بافته بت ستا کجا

با سلام

نکات باقی مانده.

ذوالقرنین در تاریخ شناخته شده بوده است که در مورد او پرسش شده و سؤال کننده از یهودیان بوده و نسبت به شخصیت ذوالقرنین شناخت داشته یا حساس و کنجکاو بوده. بنابراین سوال کردن یهودی می تواند ما را به یک شخصیت تاریخی که برای یهود شناخته شده و مهم بوده است راهنمایی کند. منظور اینکه عبارت «یسئلونک» نیز نشانه ای به محقق برای رسیدن به مقصود می دهد.

به نظر قابل قبول نیست که قرآن بیش از یک صفحه در مورد «ذوالقرنین» صحبت کند و نهایتا معلوم نشود که «ذوالقرنین» کدام شخصیت تاریخی است؟!

 

با تشکر و احترام

پاسخ:
سلام علیکم
ممنون
ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی