معنای «الکلام فی الربوبیة»
بسم الله الرّحمن الرّحیم
علی عادل زاده
شیخ صدوق -رحمة الله علیه- آخرین باب کتاب توحید را به جمع آوری روایاتِ ذمّ تفکّر در ذات خدا و تکلّم و جدل درباره آن، اختصاص داده است. عنوان باب چنین است: «باب النهی عن الکلام و الجدال و المراء فی الله عز و جل»
به پانزدهمین روایت باب توجّه کنید:
« أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ وَ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: دَخَلَ عَلَیْهِ قَوْمٌ مِنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَتَکَلَّمُونَ فِی الرُّبُوبِیَّةِ فَقَالَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَظِّمُوا اللَّهَ وَ لَا تَقُولُوا مَا لَا نَقُولُ فَإِنَّکُمْ إِنْ قُلْتُمْ وَ قُلْنَا مِتُّمْ وَ مِتْنَا ثُمَّ بَعَثَکُمُ اللَّهُ وَ بَعَثَنَا فَکُنْتُمْ حَیْثُ شَاءَ اللَّهُ وَ کُنَّا.» (التوحید للصدوق ؛ ص457 ؛ جامعه مدرّسین ؛ چاپ اوّل)
شیخ صدوق -اعلی الله مقامه- «الکلام فی الربوبیة» را در این جا به معنای «سخن گفتن درباره ربوبیت خداوند» پنداشته و از این رو حدیث شریف را در این باب آورده است. البته اگر ما باشیم و همین روایت، معنایی جز این به ذهن نمی رسد و برداشت شیخ صدوق کاملاً طبیعی است؛ امّا کنار هم چیدن روایات مختلف نشان می دهد که «التکلمّ فی الربوبیة» در این جا اصطلاحی است معادل «غلوّ» و به معنای «اعتقاد به ربوبیّت ائمه علیهم السّلام».
در قرب الاسناد روایت فضیل بن عثمان به لفظ دیگری نقل شده است:
«مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیُّ، عَنْ فَضْلِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: «اتَّقُوا اللَّهَ، وَ عَظِّمُوا اللَّهَ، وَ عَظِّمُوا رَسُولَهُ، وَ لَا تُفَضِّلُوا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَحَداً، فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى قَدْ فَضَّلَهُ. وَ أَحِبُّوا أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ حُبّاً مُقْتَصِداً، وَ لَا تَغْلُوا، وَ لَا تَفَرَّقُوا، وَ لَا تَقُولُوا مَا لَا نَقُولُ، فَإِنَّکُمْ إِنْ قُلْتُمْ وَ قُلْنَا بَعَثَکُمُ اللَّهُ وَ بَعَثَنَا وَ کُنَّا حَیْثُ یَشَاءُ اللَّهُ وَ کُنْتُمْ» (قرب الإسناد؛ صص129 و 159، مؤسسة آل البیت، چاپ اوّل)
در نوادر علیّ بن اسباط نیز آمده است:
«وَ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عُثْمَانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: لَا تُفَضِّلُوا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَحَداً؛ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ فَضَّلَهُ، وَ لَا تُفَرِّطُوا، وَ لَا تَغْلُوا، وَ لَا تَقُولُوا فِینَا مَا لَا نَقُولُ، وَ أَحِبُّونَا حُبّاً مُقْتَصِداً؛ فَإِنَّکُمْ إِنْ قُلْتُمْ وَ قُلْنَا مِتْنَا وَ مِتُّمْ، وَ کُنَّا حَیْثُ شَاءَ اللَّهُ وَ کُنْتُمْ.» (الأصول الستة عشر، ص344، دار الحدیث ، چاپ اوّل)
چنان که می بینیم موضوع اصلی روایت نفی غلوّ است و ارتباط مستقیمی با تفکّر در ذات خدا و سخن گفتن درباره آن ندارد.
جالب است که تعبیر «التکلمّ فی الربوبیة» در روایات دیگری نیز به معنای «اعتقاد به ربوبیت اهل بیت ع و گفتگو درباره آن» به کار رفته است:
1. ابوعمرو کشّی-رحمة الله علیه- می نویسد: «حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ حَدَّثَنِی إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیُّ، قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْقَاسِمِ، عَنْ خَالِدٍ الْجَوَّانِ، قَالَ:، کُنْتُ أَنَا وَ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ وَ نَاسٌ مِنْ أَصْحَابِنَا بِالْمَدِینَةِ، وَ قَدْ تَکَلَّمْنَا فِی الرُّبُوبِیَّةِ، قَالَ، فَقُلْنَا مُرُوا إِلَى بَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) حَتَّى نَسْأَلَهُ، قَالَ، فَقُمْنَا بِالْبَابِ، قَالَ، فَخَرَجَ إِلَیْنَا وَ هُوَ یَقُولُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ. قَالَ الْکَشِّیُّ: إِسْحَاقُ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ خَالِدٌ مِنْ أَهْلِ الِارْتِفَاعِ.» (اختیار معرفة الرجال؛ ص326 ؛ دانشگاه مشهد، چاپ اوّل)
2. اربلی می نویسد: «وَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: کُنَّا جَمَاعَةً عَلَى بَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَتَکَلَّمْنَا فِی الرُّبُوبِیَّةِ فَخَرَجَ إِلَیْنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بِلَا حِذَاءٍ وَ لَا رِدَاءٍ وَ هُوَ یَنْتَفِضُ وَ هُوَ یَقُولُ لَا یَا خَالِدُ لَا یَا مُفَضَّلُ لَا یَا سُلَیْمَانُ لَا یَا نَجْمُ بَلْ عَبِیدٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ لَا قُلْتُ فِیکَ بَعْدَ الْیَوْمِ إِلَّا مَا قُلْتَ فِی نَفْسِکَ.» (کشف الغمة فی معرفة الأئمة ؛ ج2 ؛ ص196 ؛ نشر بنی هاشمی ؛ چاپ اوّل)
3. اربلی همچنین می نویسد: «عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ قَالَ: کُنَّا بِالْمَدِینَةِ حِینَ أُجْلِبَتِ الشِّیعَةُ وَ صَارُوا فِرَقاً فَتَنَحَّیْنَا عَنِ الْمَدِینَةِ نَاحِیَةً ثُمَّ خَلَّوْنَا فَجَعَلْنَا نَذْکُرُ فَضَائِلَهُمْ وَ مَا قَالَتْ الشِّیعَةُ إِلَى أَنْ خَطَرَ بِبَالِنَا الرُّبُوبِیَّةُ فَمَا شَعَرْنَا بِشَیْءٍ إِذَا نَحْنُ بِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَاقِفٌ عَلَى حِمَارٍ فَلَمْ نَدْرِ مِنْ أَیْنَ جَاءَ فَقَالَ یَا مَالِکُ وَ یَا خَالِدُ مَتَى أَحْدَثْتُمَا الْکَلَامَ فِی الرُّبُوبِیَّةِ فَقُلْنَا مَا خَطَرَ بِبَالِنَا إِلَّا السَّاعَةَ فَقَالَ اعْلَمَا أَنَّ لَنَا رَبّاً یَکْلَؤُنَا بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ نَعْبُدُهُ یَا مَالِکُ وَ یَا خَالِدُ قُولُوا فِینَا مَا شِئْتُمْ وَ اجْعَلُونَا مَخْلُوقِینَ فَکَرَّرَهَا عَلَیْنَا مِرَاراً وَ هُوَ وَاقِفٌ.» (کشف الغمة فی معرفة الأئمة ؛ ج2 ؛ ص197)
4. محمّد بن یعقوب کلینی –رحمة الله علیه- می نویسد: «[عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ] عَنْ صَالِحٍ [بن ابی حمّاد] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ الْقَاسِمُ شَرِیکِی وَ نَجْمُ بْنُ حُطَیْمٍ وَ صَالِحُ بْنُ سَهْلٍ بِالْمَدِینَةِ فَتَنَاظَرْنَا فِی الرُّبُوبِیَّةِ قَالَ فَقَالَ بَعْضُنَا لِبَعْضٍ مَا تَصْنَعُونَ بِهَذَا نَحْنُ بِالْقُرْبِ مِنْهُ وَ لَیْسَ مِنَّا فِی تَقِیَّةٍ قُومُوا بِنَا إِلَیْهِ قَالَ فَقُمْنَا فَوَ اللَّهِ مَا بَلَغْنَا الْبَابَ إِلَّا وَ قَدْ خَرَجَ عَلَیْنَا بِلَا حِذَاءٍ وَ لَا رِدَاءٍ قَدْ قَامَ کُلُّ شَعْرَةٍ مِنْ رَأْسِهِ مِنْهُ وَ هُوَ یَقُولُ لَا لَا یَا مُفَضَّلُ وَ یَا قَاسِمُ وَ یَا نَجْمُ لَا لَا بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ.» (الکافی ؛ ج8 ؛ صص231 و 232 ؛ دار الکتب الاسلامیّة)
با توجّه به این موارد ثابت می شود که «الکلام فی الربوبیة» در روایت شیخ صدوق (ره) به معنای غلوّ درباره امامان (ع) و خدا دانستن آنها است؛ ولی شیخ صدوق –رحمه الله- و دیگران، به دلیل عدم دسترسی به قرائن خارجی، آن را به معنای نظر دادن درباره ذات خداوند، پنداشته اند.
