نمونه‌ای از تکثیر اسناد برای یک مضمون جعلی: علت شبگردی و خرابه‌نشینی جغد

بسم الله الرحمن الرحیم

علی عادل زاده

در برخی روایات ضعیف ادعا شده است که جغد تا قبل شهادت امام حسین (ع) مثل پرندگان دیگر زندگی می‌کرد ولی پس از شهادت امام حسین از مردم عزلت گزید و خرابه‌نشین شد و روزها روزه گرفت و شب‌ها بر امام نوحه کرد. متن و سند این روایات چنین است:
۱. حدثنی محمد بن الحسن بن احمد بن الولید و جماعة مشایخی عن سعد بن عبدالله عن محمد بن عیسی بن عبید عن صفوان بن یحیی عن الحسین بن ابی غندر عن ابی عبدالله قال سمعته یقول فی البومة قال هل احد منکم رآها بالنهار قیل له لا تکاد تظهر بالنهار و لا تظهر الا لیلا قال اما انها لم تزل تأوی العمران ابدا فلما ان قتل الحسین آلت علی نفسها ان لا تأوی العمران ابدا و لا تأوی الا الخراب فلا تزال نهارها صائمة حزینة حتی یجنها اللیل فاذا جنها اللیل فلا تزال ترن علی الحسین حتی تصبح (کامل الزیارات، باب ۳۱، ص۹۹).
۲. حدثنی حکیم بن داود بن حکیم عن سلمة بن ابی الخطاب عن الحسین بن علی بن صاعد البربری قیما لقبر الرضا قال حدثنی ابی قال دخلت علی الرضا فقال لی تری هذه البوم ما یقول الناس قال قلت جعلت فداک جئنا نسألک فقال هذه البومة کانت علی عهد جدی رسول الله تأوی المنازل و القصور و الدور و کانت اذا اکل الناس الطعام تطیر و تقع امامهم فیرمی الیها بالطعام و تسقی و ترجع الی مکانها فلما قتل الحسین خرجت من العمران الی الخراب و الجبال و البراری و قالت بئس الامة انتم قتلتم ابن بنت نبییکم و لا آمنکم علی نفسی (کامل الزیارات، باب ۳۱، ص۹۹).
۳. حدثنی محمد بن جعفر الرزاز عن خاله محمد بن الحسین بن ابی الخطاب عن الحسن بن علی بن فضال عن رجل عن ابی عبدالله قال ان البوم لتصوم النهار فاذا افطرت اندبت علی الحسین بن علی حتی تصبح (کامل الزیارات، باب ۳۱، ص۹۹).
۴. حدثنی علی بن الحسین بن موسی عن سعد بن عبدالله عن موسی بن عمر عن الحسن بن علی المیثمی قال قال ابو عبدالله یا یعقوب رأیت بومة بالنهار تنفس قط قال لا قال و تدری لم ذلک قال لا قال لانها تظل یومها صائمة علی ما رزقها الله فاذا جنها اللیل افطرت علی ما رزقت ثم لم تزل ترنم علی الحسین بن علی حتی تصبح (کامل الزیارات، باب ۳۱، ص۹۹).
۵. عن جعفر بن احمد القصیر عن محمد بن علی عن علی بن محمد عن الحسن بن علی عن ابی العلاء عن ابی بصیر قال دخلت علی ابی عبدالله الصادق فکان ابنه اسماعیل موعوکا فقال قم یا ابا محمد فادخل علی ابنی اسماعیل فعده فدخلت معه فاذا فی جانب داره قصر فیه فاختة و هی تصیح فقال یا بنی تمسک هذه الفاختة اما علمت انها مشؤومة قلیلة الذکر لله تدعو علی اربابها و علینا اهل البیت قال ابو بصیر فقلت و ما ذا دعاؤها یا سیدی قال تقول فقدتکم اهل البیت و فقدت اربابی قال لاسماعیل ان کان لا بد متخذا مثلها فاتخذ ورشانا فانه ما زال کثیرا یذکر الله تعالی و یتولانا و یحبنا قال ابو بصیر فقلت یا سیدی فهل فی الطیر مثله بهذه الصفة قال نعم الراعبی و القنابر و الدیک الافر‍ق و الطیطوی و البنیة قلت و ما البنیة قال الذی تسمونه البوم فانه من یوم قتل الحسین یسکن نهارا و یندبنا لیلا (الهدایة الکبری، ص۲۵۱).
۶. «الطیور المختارة عندنا خمس الزاغی [الراعبی] و الورشان‏  و القنبرة و الهدهد و البوم‏ و السبب فی سکونها الخراب إنه لما قتل الحسین ع درأت علیه و قالت لا سکنت بین قوم یقتلون ابن رسول الله و دخلت الخراب» (مناقب آل أبی طالب، ج‏۲، ص۳۱۴).
این روایات از نظر سند ضعیف است. متن روایت ۱، ۲، ۵ و ۶ صریحا و‌ متن روایت ۳ و ۴ ظاهرا دلالت دارد که جغد پیش از شهادت امام حسین (ع) منزوی (ویرانه‌نشین و شبگرد) نبود.‌ این ادعا بر خلاف مسلمات است؛ زیرا گذشته از علم جانورشناسی و دیرینه‌‌شناسی و شواهد موجود در باستان‌شناسی، از نظر تاریخی، نیز اوصاف جغد به همین صورت از قرن‌ها قبل در منابع، مکتوب شده یا در باورها و اساطیر باستانی بازتاب یافته است.
ابوالحسن شعرانی متوجه این نکته شده و می‌نویسد:
«راوى این حدیث مجهول و روایت ضعیف است و شواهد بسیار دلالت دارد که بوم پیش از شهادت آن حضرت هم ویرانه‏نشین بود و ظاهرا این مرد بربرى که خادم قبر حضرت رضا علیه السّلام بوده است این حدیث را از آن امام نشنیده است یا حدیث به این کیفیت نبوده مثلا امام فرمود: حق دارد جغد که از این مردم مى‏پرهیزد براى آنکه پسر پیغمبرشان را کشتند.» (دمع السجوم، ص۴۵۶)
البته احتمال دوم ایشان قرینه‌ای ندارد و خصوصا با التفات به این که تنها طریق، طریق بربری نیست، قابل قبول به نظر نمی‌رسد.
این نمونه به خوبی نشان می‌دهد که چطور ممکن است پیرامون یک مضمون نادرست، سندسازی و تکثیر اسناد صورت بگیرد که لزوم واکاوی دقیق‌تر اسناد و عدم تسرع در حکم کردن به استفاضه و تواتر را گوشزد می‌کند.
اگر چه بازتاب ویژگی‌های جغد در میراث باستانی، بسیار روشن است؛ اما برای این که ادعا خالی از استناد نباشد، در این جا چند نمونه ذکر می‌شود:
ارسطو (د. ۳۲۲ ق. م) در تاریخ الحیوانات [۱] بارها به شب‌زی و گوشه‌گیر بودن جغد اشاره کرده است:
«بعضی شب‌زی هستند، مانند جغد و خفاش؛ بعضی دیگر در روشنایی روز زندگی می‌کنند.» (ص۴۸۸)
«برخی از پرندگانی که در شب پرواز می‌کنند دارای چنگال‌های خمیده هستند مانند زاغ شب، جغد و جغد عقابی. جغد عقابی از نظر شکل به جغد معمولی شباهت دارد ولی به اندازه عقاب بزرگ است» (ص۵۹۱-۵۹۲).
«جغد شاخدار شبیه جغد معمولی است با این تفاوت که اطراف گوش‌هایش پر دارد؛ برخی آن را زاغ شب می‌نامند» (ص۵۹۷).
«میان کلاغ و جغد دشمنی هست؛ زیرا به‌علت اینکه جغد در روز دید ضعیفی دارد، کلاغ در میانهٔ روز به تخم‌های جغد حمله می‌کند، و جغد در شب به تخم‌های کلاغ، به‌گونه‌ای که هرکدام به‌نوبت، یکی در شب و دیگری در روز، دست بالا را دارد ... در طول روز، سایر پرندگان کوچک دور جغد پر می‌زنند - که این رفتار در میان مردم به "تحسین کردن او" معروف است - و او را نوک می‌زنند و پرهایش را می‌کنند؛ به‌سبب همین عادت، شکارچیان پرندگان از جغد به‌عنوان طعمه‌ای برای شکار انواع پرندگان کوچک استفاده می‌کنند» (ص۶۰۸-۶۰۹).
«هیبریس، که برخی آن را همان جغد عقابی می‌دانند، هرگز در روز دیده نمی‌شود، زیرا بینایی‌اش ضعیف است؛ اما در شب مانند عقاب شکار می‌کند ... مانند دیگر پرندگانی که پیش‌تر ذکر شد، در صخره‌ها و غارها آشیانه می‌سازد» (ص۶۱۵).
«جغد ایگولیوس شب‌ها پرواز می‌کند و به ندرت در روز دیده می‌شود؛ مانند دیگر جغدهایی که نام بردیم، روی صخره‌ها یا در غارها زندگی می‌کند ...» (ص۶۱۶).
«جغد و زاغ شب و همه پرندگانی که در طول روز دید ضعیفی دارند، در شب به دنبال طعمه خود می‌گردند، اما نه در تمام طول شب، بلکه در عصر و سپیده دم» (ص۶۱۹).
پلینی کبیر (د. ۷۹ م) در تاریخ طبیعی خود (تألیف: ۷۷-۷۹ م) [۲] نوشته است:
«پرندگان شب نیز چنگال‌های خمیده دارند، مانند جغد کوچک، جغد شاخ‌دار، و جغد جیغ‌زن؛ دید این پرندگان در روز ناقص است. جغد شاخ‌دار ...  در اماکن متروک و نه تنها در مکان‌های دورافتاده، بلکه در جاهای ترسناک و غیرقابل دسترس زندگی می‌کند. این هیولای شب، صدایش نه نغمه‌ای خوش‌آهنگ، بلکه نوعی فریاد یا جیغ است. به همین دلیل، دیدن آن در شهر یا حتی در روز، نشانه بدی تلقی می‌شود ...» (کتاب دهم، بخش دوازدهم، ص۱۹۸).
در کتاب مقدس یهود و نصاری بارها به ویرانه‌نشینی و نوحه‌سرایی جغد اشاره شده است. به نمونه‌های زیر از ترجمه فارسی قدیم در نرم‌افزار مژده توجه کنید:
«به‌سبب آواز ناله خود، استخوانهایم به گوشت من چسبیده است. مانند مرغ سقّای صحرا شده، و مثل بوم خرابه‌ها گردیده‌ام» (مزامیر ۱۰۲: ۵-۶).
«بلکه‌ وحوش‌ صحرا در آنجا خواهند خوابید و خانه‌های‌ ایشان‌ از بومها پر خواهد شد ...» (اشعیاء ۱۳: ۲۱).
«نسلاً بعد نسل‌ خراب‌ خواهد ماند که‌ کسی‌ تا ابدالاباد در آن‌ گذر نکند. بلکه‌ مرغ‌ سقّا و خارپشت‌ آن‌ را تصرّف‌ خواهند کرد و بوم‌ و غراب‌ در آن‌ ساکن‌ خواهند شد و ریسمان‌ خرابی‌ و شاقول‌ ویرانی‌ را بر آن‌ خواهد کشید» (اشعیاء ۳۴: ۱۰-۱۱)
در فیزیولوگوس منسوب به اپیفانوس هم آمده است: «جغد تاریکی را بیش از روشنایی دوست دارد.»
در اشعار کهن عرب به نوحه‌سرایی و ویرانه‌نشینی و شبگردی جغد اشاره شده است مثلا در شعر لبید (د. ۴۱ ق) آمده است:
باکَرْتُ فی غَلَسِ الظَّلامِ بِصُنْتُعٍ
طِرْفِ کَعَالِیة القَنَاةِ سَلیمِ
ولقَد قَطَعْتُ وَصِیلةً مَجْرُودَةً
یَبْکِی الصَّدَى فیها لِشَجْوِ ‌البُومِ (دیوان لبید، دار المعرفة، ص۱۲۲).
در شعر ابو دهبل الجمحی (د. ۶۳ ق) آمده است:
أصات غراب البین فیهم فأصبحت
من الشجو لا تأوی العمارة ‌بومها (دیوان ابی دهبل الجمحی، ص۸۹).
شواهد دیگری از میراث یونانی، رومی، هندی، عربی و پهلوی نیز در دست است که به سبب روشن بودن موضوع از ذکر آن‌ها صرف نظر می‌شود.
البته این که یک نوع از حیوانات به مثابه فرد در نظر گرفته شود و برای ویژگی‌های آن تعلیل‌های اسطوره‌ای بیان شود، نمونه‌های فراوانی دارد.
آن چه در این جا مهم است توجه به این مسأله است که ممکن است محتوایی افسانه‌ای و خلاف واقع که قابل راستی‌آزمایی است، به صورت گسترده مورد قبول قرار گرفته و اسناد متعدد برایش جعل شود.
............
[1] Aristotle (1910), Historia Animalium, The Works of Aristotle, Vol. IV, translated by D'arcy Wentworth Thompson, Oxford, The Clarendon Press.

[2] Pliny, the Elder (1847-48), Pliny’s Natural History in Thirty Seven Books, Holland, Philemon, Wernerian Club. [London], Printed for the Club by G. Barclay.