تصحیف در روایت «من اکرم فقیها مسلما ...»

روایت مشهوری است به این لفظ:

«مَنْ أَکْرَمَ فَقِیهاً مُسْلِماً لَقِیَ اللَّهَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ عَنْهُ رَاضٍ وَ مَنْ أَهَانَ فَقِیهاً مُسْلِماً لَقِیَ اللَّهَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ عَلَیْهِ غَضْبَانُ.»

این روایت را ابن ابی جمهور احسائی به امام صادق علیه السّلام نسبت داده است. (عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة ؛ ج‏4 ؛ ص59) ولی در جای دیگر آن را از کتب «جمال المحقّقین» یعنی علّامه حلّی روایت کرده و به رسول اکرم (ص) نسبت داده است. (عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة ؛ ج‏1 ؛ ص359) بنابراین مأخذ اصلیِ احسائی، کتب علّامه است.

علّامه در رساله سعدیّه و نیز وصیّت خود به فرزندش، روایت را به همین ترتیب آورده و به رسول اکرم صلّی الله علیه و آله نسبت داده است. (الرسالة السعدیة، ص 140، دار الصفوة، بیروت- قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، ج‌3، ص 716، جامعه مدرسین)

همچنین در تحریرالاحکام تنها جمله نخست را از پیامبر اعظم صلوات الله علیه و آله روایت کرده است. (تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة ، ج‌1، ص 33‌، مؤسسه امام صادق)

ابن فهد حلّی نیز آن را در آغاز شرح کبیر خود بر مختصر شرائع، از رسول اکرم (ص) روایت کرده است. (المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، ج‌1، ص 61، جامعه مدرّسین)

ابراهیم بن سلیمان قطیفی نیز آن را به پیامبر (ص) نسبت داده است. (السراج الوهاج، ص 24، جامعه مدرسین)

پیش از علّامه حلّی کسی را نیافتم که حدیث را به این صورت روایت کرده باشد؛ و نمی دانم ایشان از چه مصدری اخذ کرده است.

این سؤال مطرح است که قید «مسلم» در متن روایت چه چیزی را می رساند؟ وقتی در روایات و عرف مسلمین، از «فقیه» سخن می گویند، لاجرم مقصودشان فقیه مسلمان است و جز این چیزی از آن متبادر نمی شود. پس قید «مسلم» چه سودی دارد؟

به عقیده من، در این روایت، واژه «فقیراً» به «فقیهاً» تصحیف و به صورت نادرست واردِ کتب علّامه شده است. این گونه تصحیف کاملاً رایج است؛ زیرا صورت نوشتاری این دو کلمه بسیار به هم نزدیک است، خصوصاً اگر انتهای حرف «راء» به حرف «الف» متّصل شود. با این فرض قید «مسلماً» کاملاً معنادار و به جا می نماید.

شیخ صدوق و دیگران، بخش نخست روایت را عیناً از امام صادق (ع) از رسول اکرم (ص) روایت کرده اند، جز آن که به جای «فقیهاً» ، «فقیراً» آورده اند:

«مَنْ أَکْرَمَ فَقِیراً مُسْلِماً لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ عَنْهُ رَاضٍ.» (من لا یحضره الفقیه ؛ ج‏4 ؛ ص13- الأمالی ؛ ص429- الآداب الدینیة للخزانة المعینیة ؛ ص151- مکارم الأخلاق ؛ ص429- مجموعة ورام ؛ ج‏2 ؛ ص261)

بخش دیگر را نیز با تفاوت در لفظ چنین آورده اند:

«أَلَا وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِفَقِیرٍ مُسْلِمٍ فَلَقَدِ اسْتَخَفَّ بِحَقِّ اللَّهِ وَ اللَّهُ یَسْتَخِفُّ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا أَنْ یَتُوبَ.» (من لا یحضره الفقیه ؛ ج‏4 ؛ ص13 - الأمالی ؛ ص429- مکارم الأخلاق ؛ ص429- مجموعة ورام ؛ ج‏2 ؛ ص261)

شیخ صدوق همچنین مشابه آن را از ابوهریرة و ابن عبّاس از رسول اکرم (ص) روایت کرده است:

... وَ مَنْ أَهَانَ فَقِیراً مُسْلِماً مِنْ أَجْلِ فَقْرِهِ وَ اسْتَخَفَّ بِهِ فَقَدِ اسْتَخَفَّ بِحَقِّ اللَّهِ وَ لَمْ یَزَلْ فِی مَقْتِ اللَّهِ وَ سَخَطِهِ حَتَّى یُرْضِیَهُ وَ مَنْ أَکْرَمَ فَقِیراً مُسْلِماً لَقِیَ اللَّهَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ یَضْحَکُ إِلَیْهِ. (ثواب الأعمال و عقاب الأعمال ؛ ص283- أعلام الدین فی صفات المؤمنین ؛ ص413)

این حدیث را حارث بن ابی اسامة در مسند خود آورده است. (نک: اللئالی المصنوعة، ج2، ص305- اتحاف الخیره المهره بزوائد المسانید العشرة، ج2، ص295- بغیة الحادث عن زوائد مسند الحارث، ج1، ص312- المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة، ج3، ص257)

در روایت دیگری از امام رضا علیه السّلام آورده اند:

مَنْ لَقِیَ فَقِیراً مُسْلِماً فَسَلَّمَ عَلَیْهِ خِلَافَ سَلَامِهِ عَلَى الْغَنِیِّ [الاغنیاء] لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ عَلَیْهِ غَضْبَانُ. (عیون أخبار الرضا علیه السلام ؛ ج‏2 ؛ ص52- الأمالی ؛ ص442- روضة الواعظین ؛ ج‏2 ؛ ص454- جامع الأخبار ؛ ص111- مشکاة الأنوار ؛ ص127)

قرابت لفظی و معنوی این حدیث نیز پوشیده نیست.