درباره یک نامه و نویسنده آن

بسم الله الرحمن الرحیم

علی عادل زاده

نامه‌ی امام هادی (ع)

شیخ صدوق، نامه‌ای از امام هادی (ع) به یکی از شیعیان بغداد روایت کرده است:

 

حَدَّثَنَا أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَى بْنِ عُبَیْدٍ الْیَقْطِینِیُّ قَالَ کَتَبَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع إِلَى بَعْضِ شِیعَتِهِ بِبَغْدَادَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ عَصَمَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ مِنَ الْفِتْنَةِ فَإِنْ یَفْعَلْ فَقَدْ أَعْظِم بِهَا نِعْمَةً وَ إِنْ لَا یَفْعَلْ فَهِیَ الْهَلْکَةُ نَحْنُ نَرَى أَنَّ الْجِدَالَ فِی الْقُرْآنِ بِدْعَةٌ اشْتَرَکَ فِیهَا السَّائِلُ‏ وَ الْمُجِیبُ فَتَعَاطَى السَّائِلُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ تَکَلَّفَ الْمُجِیبُ مَا لَیْسَ عَلَیْهِ وَ لَیْسَ الْخَالِقُ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا سِوَاهُ مَخْلُوقٌ وَ الْقُرْآنُ کَلَامُ اللَّهِ لَا تَجْعَلْ لَهُ اسْماً مِنْ عِنْدِکَ فَتَکُونَ مِنَ الضَّالِّینَ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ مِنَ‏ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ‏. (التوحید، ص224 - الأمالی، ص546) همچنین نک: روضة الواعظین، ج‏1، ص38 و متشابه القرآن و مختلفه، ج‏1، ص61

چنان که از متن روایت برمی‌آید، این نامه در پاسخ به پرسش یکی از شیعیان بغداد درباره خلقِ قرآن بوده است. محمّد بن عیسی الیقطینی راوی حدیث ساکن سوق‌العطش بوده (رجال النجاشی، ص334) که در جانب شرقی بغداد قرار داشته است. (تاریخ بغداد، ج‏1، ص110)

 

 

جمال‌الدّین یوسف بن حاتم شامی (قرن7ه.ق.) اطّلاعات جالب و منحصر به فردی درباره این نامه در اختیار ما نهاده است:

و کتب علیه السّلام إلى أحمد بن إسماعیل بن یقطین فی سنة سبع و عشرین و مائتین: بسم اللّه الرحمن الرحیم عصمنا اللّه و إیّاک من الفتنة، فإن یفعل فأعظم بها منّة، و ألّا یفعل فهی الهلکة. نحن نرى أنّ الکلام فی القرآن بدعة اشترک فیها السائل‏ و المجیب، فیعاطى السائل ما لیس له و تکلّف المجیب ما لیس علیه و لیس خالق إلّا اللّه، و کلّ ما دون اللّه مخلوق، و القرآن کلام اللّه، فانبذ بنفسک و بالمخالفین فی القرآن إلى أسمائه التی سمّاه اللّه بها، و ذر الذین یلحدون فی أسمائه سیجزون ما کانوا یعملون، و لا تجعل له اسما من عندک فتکون من الضالّین، جعلنا اللّه و إیّاک من الذین یخشون ربّهم و هم من الساعة مشفقون‏. (الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، ص731)

بنابراین روایت، نامه در سال 227 ه.ق. نوشته شده و مخاطب آن «احمد بن اسماعیل بن یقطین» بوده است. برقی، طوسی و ابن شهرآشوب «احمد بن اسماعیل بن یقطین» را از اصحاب امام هادی (ع) شمرده‌اند. (رجال البرقی، ص58- رجال الطوسی، ص383- مناقب آل أبی طالب، ج‏4، ص402) در یکی از اسنادِ کلینی، نامِ علی بن اسماعیل بن یقطین دیده می‌شود که ممکن است برادر احمد باشد. (الکافی، ج‏1، ص281) با توجّه به این که راوی اصلی در نقلِ صدوق، محمّد بن عیسی بن عبید بن یقطین است، احتمالاً احمد بن اسماعیل بن یقطین خویشاوندِ او بوده است. آل یقطین در آن روزگار از خاندان‌های بسیار مهمّ و اثرگذار بوده‌اند. نسب آن‌ها به یقطین بن موسی می‌رسد که از داعیانِ بنی‌العبّاس بوده است؛ امّا بسیاری از مشایخ شیعه از میان این خاندان برخاسته‌اند که از مشهورترین آن‌ها علی بن یقطین است. برادران او خزیمه، یعقوب، عبید و فرزندانش حسن، حسین، احمد و نیز محمد و جعفر پسران عیسی بن عبید بن یقطین و... از رجال مهمّ شیعه‌اند. به این‌ فهرست باید نامِ درخشانِ یونس بن عبدالرّحمن آزادشده‌ی آل یقطین را نیز افزود.

نکته‌ی مهمّ دیگر اضافات و اختلافاتِ نقل ابن‌حاتم نسبت به نقل صدوق است که نشان می‌دهد ابن حاتم این نامه را از منبع مستقلّی روایت کرده است. از روایاتی که در ادامه می‌آوریم معلوم خواهد شد که روایت ابن حاتم دقیق‌تر و کامل‌تر است و در آن «فانبذ...» مصحّف «فانته...» است.

 

نامه‌ی منصور بن عمّار

نامه‌ای که صدوق و ابن حاتم به امام هادی (ع) نسبت داده‌اند، به منصورِ بن عمّاربن کثیر –از واعظان و سخنوران روزگار عبّاسی- نیز نسبت داده شده است. (نک: العقد الفرید، ج‏2، ص375 و العواصم والقواصم فی الذب عن سنة أبی القاسم، ج4، ص364)

1. روایت سلیم بن منصور بن عمّار

أخبرنا أبو سعید محمد بن موسى بن الفضل الصیرفی حدّثنا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب الأصم حدّثنا عبد الملک بن عبد الحمید بن عبد الحمید بن میمون بن مهران الرّقی- بالرقة- حدّثنا سلیم بن منصور بن عمار- فی مجلس روح بن عبادة- قال: کتب بشر المریسی إلى أبیه منصور بن عمار: أخبرنی القرآن خالق أو مخلوق؟! قال فکتب إلیه: عافانا اللّه و إیاک من کل فتنة، و جعلنا و إیاک من أهل السنة و الجماعة فإنه إن یفعل فأعظم بها من نعمة، و إلا فهی الهلکة، و لیست لأحد على اللّه بعد المرسلین حجة. نحن نرى أن الکلام فی القرآن بدعة، تشارک فیها السائل و المجیب، و تعاطى السائل ما لیس له، و تکلف المجیب ما لیس علیه، و ما أعرف خالقا إلا اللّه و ما دون اللّه مخلوق، و القرآن کلام اللّه، فانته بنفسک و بالمختلفین معک، إلى أسمائه التی سماه اللّه بها تکن من المهتدین، و لا تسم القرآن باسم من عندک فتکون من الضالین، جعلنا اللّه و إیاک من الذین یخشونه بالغیب و هم من الساعة مشفقون. (تاریخ بغداد، ج‏7، ص66)

 

حدثنا أحمد بن فتح بن عبد الله قال حدثنا محمد بن عبد الله بن زکریا النیسابوری قال حدثنا أبو عبد الله محمد [احمد] بن علی بن سهل المروزی قال حدثنا الحسین بن الحسن النرسی [القرشی] قال حدثنا سلیم بن منصور بن عمار قال کتب بشر المریسی إلى أبی -رحمه الله- أخبرنی عن القرآن أ خالق أم مخلوق؟ فکتب إلیه أبی بسم الله الرحمن الرحیم عافانا الله و إیاک من کل فتنة و جعلنا و إیاک من أهل السنة و ممّن لا یرغب بدینه عن الجماعة فإنه إن یفعل فأولى بها نعمة و إلا یفعل فهی الهلکة و لیس لأحد على الله بعد المرسلین حجة و نحن نرى أن الکلام فی القرآن بدعة تشارک فیها السائل و المجیب. تعاطی السائل ما لیس له و تکلف المجیب ما لیس علیه و لا أعلم خالقا إلا الله و القرآن کلام الله فانته أنت و المختلفون فیه إلى ما سماه الله به تکن من المهتدین و لا تسمّ القرآن باسم من عندک فتکون من الهالکین جعلنا الله و إیاک من الذین یخشونه بالغیب و هم من الساعة مشفقون والسلام. (الاستذکار الجامع لمذاهب فقهاء الأمصار، ج2، ص415 و التمهید لما فی الموطأ من المعانی والأسانید، ج19، ص233)

 

همچنین نک: سیر أعلام النبلاء، ج7، ص532 و تاریخ‏ الإسلام للذّهبی، ج‏13، صص412 و 413 و الأسماء و الصفات لإبی بکر البیهقی، ص387

 

سلیم بن منصور نیز مقیمِ بغداد بوده (نک: تاریخ بغداد، ج‏9، ص23) و این روایت را در مجلس روح بن عبادة بازگو کرده که او نیز مدت‌ها در بغداد مقیم بوده و در سال 205 یا 207 ه.ق. از دنیا رفته است. (تاریخ بغداد، ج‏8، ص405) بشر مریسی نیز در بغداد می‌زیست و در ماه آخر سال 218 یا در سال 219 ه.ق. درگذشت. (تاریخ بغداد،ج7، ص70) منصور بن عمّار نیز در سال 225 ه.ق. از دنیا رفته است. (المنتظم، ج11، ص110)

 

با توجه به این که روح بن عباده در سال 205 یا 207 از دنیا رفته، این مکاتبه پیش از تولّد امام هادی (ع) صورت گرفته است؛ زیرا امام هادی (ع) در سال 212 یا 214 ه.ق. به دنیا آمده‌اند. (الکافی، ج1، ص497)

2. روایت داود بن منصور

حَدَّثَنَا عَبد الْمَلِکِ بْنُ مُحَمد سنة ثلاث و تسعین، حَدَّثَنا یُوسُفُ بْنُ سَعِید بْنِ مُسْلِم، حَدَّثنی دَاوُد بْن مَنْصُور، حَدَّثنی مَنْصُور بْن عَمَّار قَالَ کتب إلیّ بشر المریسی یسألنی عن القرآن خالق أو مخلوق فکتبت إلیه بسم اللَّه الرَّحْمَن الرحیم عافانا اللَّه و إیاک من کل فتنة وجعلنا و إیاک من أهل السنة فإنه إن یفعل فأعظم بها منة و إلا فهی الهلکة و لیس لأحد عند اللَّه بعد المرسلین حجة و نحن نرى أن الکلام فِی القرآن بدعة اشترک فِیهَا السائل و المجیب فتعاطى السائل ما لیس لَهُ و تکلف المجیب ما لیس عَلَیْهِ و ما أعرف خالقا إلا اللَّه و ما دون اللَّه مخلوق و القرآن کلام اللَّه و لو کَانَ القرآن مخلوقا لم یکن للذین وعوه إِلَى اللَّه شافعا، و لاَ بالذین ضیعوه ماحلا فانته أنت نفسک و المختلفین معک إِلَى أسمائه الَّتِی سماه اللَّه بها تکن من المهتدین، و لاَ تسم القرآن باسم من عندک تکن من الضالین جعلنا اللَّه و إیاک من الذین یخشون ربهم بالغیب و هم من الساعة مشفقون. (الکامل فی ضعفاء الرجال، 8، ص130 و تاریخ دمشق، ج60، ص337)

 

جمله‌ی «لو کان القرآن مخلوقاً لم یکن للّذین وعوه الی الله شافعاً و لا بالّذین ضیّعوه ماحلاً» بی‌معنا است زیرا شفاعت و سعایت نه تنها منافاتی با مخلوق بودن ندارد، بلکه مقتضی و مستلزم آن است. از روایت سلمویه بن عاصم –که در ادامه می‌آید- معلوم می‌شود که اصل آن چنین است: «لو کَانَ القرآن خالقاً لم یکن للذین وعوه إِلَى اللَّه شافعا...» که معنایش درست است. یعنی اگر قرآن خود خالق و خدا باشد، شفاعت و سعایت او به درگاه خدا بی‌معنا است.

 

3. روایت سلمویة بن عاصم

أخبرنا علی بن الحسین- صاحب العبّاسی- أخبرنا إسماعیل بن سعید بن سوید المعدل، حدّثنا أبو علی الحسین بن القاسم الکوکبی، حدّثنا جریر بن أحمد بن أبی دؤاد أبو مالک قال: حدثنی سلمویة بن عاصم- قاضی هجر و قد قضى بالجزیرة و الشام- قال: کتب بشر بن غیاث المریسی- و یکنى أبا عبد الرّحمن- إلى منصور بن عمار: بلغنی اجتماع الناس علیک، و ما حکى من العلم، فأخبرنی عن القرآن خالق أو مخلوق فکتب إلیه منصور: بسم اللّه الرّحمن الرحیم، عافانا اللّه و إیاک من کل فتنة، فإنه إن یفعل فأعظم بها نعمة، و إن لم یفعل فتلک أسباب الهلکة، و لیس لأحد على اللّه بعد المرسلین حجة، نحن نرى أن الکلام فی القرآن بدعة اشترک فیها السائل و المجیب، فتعاطی السائل ما لیس له، و تکلف المجیب ما لیس علیه، و ما أعلم خالقا إلا اللّه، و ما دون اللّه مخلوق. و القرآن کلام اللّه، و لو کان القرآن خالقا لم یکن للذین وعوه إلى اللّه شافعا، و لا بالذین ضیعوه ماحلا، فانته بنفسک و بالمختلفین فی القرآن إلى أسمائه التی سماه اللّه بها تکن من المهتدین: وَ ذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ سَیُجْزَوْنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ‏ و لا تسم القرآن باسم من عندک فتکون من الضالین؛ جعلنا اللّه و إیاک من الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ‏. (تاریخ بغداد، ج‏13، ص76 و تاریخ دمشق، ج60، ص337)

 

روایت سلمویه بن عاصم، تتمّه‌ای نیز دارد:

 

و کتب بشر أیضا إلى منصور یسأله عن قول اللّه تعالى: الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى‏ کیف استوى؟ فکتب إلیه منصور: استواؤه غیر محدود، و الجواب فیه تکلف، و مسألتک عن ذلک بدعة، و الإیمان بجملة ذلک واجب، قال اللّه تعالى: فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ، وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ‏ وحده. ثم استأنف الکلام فقال: وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ‏ فنسبهم إلى الرسوخ فی العلم بأن قالوا لما تشابه منه علیهم: آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا فهؤلاء هم الذین أغناهم الرسوخ فی‏ العلم عن الاقتحام على السدد المضروبة دون الغیوب، بما جهلوا تفسیره من الغیب المحجوب. فمدح اعترافهم بالعجز عن تأول ما لم یحیطوا به علما، و سمى ترکهم التعمق فیما لم یکلفهم رسوخا فی العلم. فانته رحمک اللّه من العلم إلى حیث انتهى بک إلیه، و لا تجاوز ذلک إلى ما حظر عنک علمه فتکون من المتکلفین و تهلک مع الهالکین، و السلام علیک. (تاریخ بغداد، ج‏13، ص76 - تاریخ مدینة دمشق، ج‏60، ص338) همچنین نک: سیر أعلام النبلاء، ج7، ص532

 

می‌دانیم که بخشی از جملات این نامه نیز منسوب به امیرالمؤمنین علیه السّلام است. (نک: تفسیر العیاشی،ج1، ص163- توحیدالصدوق، ص55- نهج البلاغه، خ91- تیسیر المطالب فی امالی ابی طالب، ص288- الحقائق الوردیة فی مناقب الأئمة الزیدیة، ج1، ص129)

 

4. روایت یوسف بن عبدالله الحرّانی

حدثنا عبد اللّه بن محمد بن جعفر ثنا مسلم بن عصام ثنا عبد الرحمن ابن عمر رسته ثنا یوسف بن عبد اللّه الحرانى عن منصور بن عمّار قال: کتب إلىّ بشر المریسى أعلمنى ما قولکم فى القرآن مخلوق هو أو غیر مخلوق؟ فکتبت إلیه. بسم اللّه الرحمن الرحیم. أما بعد عافانا اللّه و إیاک من کل فتنة، فان یفعل فأعظم بها نعمة، و إن لم یفعل فهو الهلکة. کتبت إلى أن أعلمک القرآن مخلوق أو غیر مخلوق، فاعلم أن الکلام فى القرآن بدعة یشترک فیها السائل‏ و المجیب، فتعاطى السائل ما لیس له بتکلف و المجیب ما لیس علیه، و اللّه تعالى الخالق و ما دون اللّه مخلوق، و القرآن کلام اللّه غیر مخلوق فانته بنفسک و بالمختلفین فى القرآن إلى أسمائه التى سماه اللّه بها تکن من المهتدین، و لا تبتدع فى القرآن من قلبک اسما فتکون من الضالین، و ذر الذین یلحدون فى أسمائه سیجزون ما کانوا یعملون، جعلنا اللّه و إیاکم ممن یخشونه بالغیب و هم من الساعة مشفقون. (حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء ج‏9، ص326)

5. روایت متفاوتِ حسن بن صبّاح

و أخبرنا أبو بکر بن الحارث الفقیه، أنا أبو محمد بن حیان الأصبهانی، حدثنا إبراهیم بن محمد القطان، حدثنا الحسن بن الصباح، قال: حدّثت أن بشرا لقی منصور بن عمار، فقال له: أخبرنی عن کلام اللّه تعالى، أ هو اللّه أم غیر اللّه، أم دون اللّه؟ فقال: إن کلام اللّه تعالى لا ینبغی أن یقال: هو اللّه. و لا یقال: هو غیر اللّه، و لا هو دون اللّه، و لکنه کلامه و قوله: وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَرى‏ مِنْ دُونِ اللَّهِ‏ أی لم یقله أحد إلا اللّه. فرضینا حیث رضی لنفسه، و اخترنا له من حیث اختار لنفسه، فقلنا: کلام اللّه تعالى لیس بخالق و لا مخلوق. فمن سمى القرآن بالاسم الذی سماه اللّه به، کان من المهتدین. و من سماه باسم من عنده، کان من الضالین. فانه عن هذا و ذروا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ سَیُجْزَوْنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ‏ فإن تأبى، کنت من الذین‏ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ‏. (الأسماء و الصفات، ص387 و 388 - تاریخ دمشق لابن عساکر، ج60، ص336)

 

به نظر می‌رسد این سؤال و جواب نیز نقل دیگری از مکاتباتِ بشر و منصور است که اشتباهاً به صورت ملاقات و گفتگوی شفاهی روایت شده است.

حقیقت نامه‌ی منصور بن عمّار

با ملاحظه‌ی روایاتِ متعدّدی که از نامه‌ی منصور بن عمّار در دست است، نمی‌توان آن را یکسره جعلی دانست؛ امّا چه نسبتی میان این نامه و نامه‌ی منسوب به امام هادی (ع) وجود دارد؟ محمّد فرزند دیگر منصور بن عمّار، روایتِ ویژه‌ای از نامه‌ی پدرش ارائه کرده که ما را به حقیقت نزدیک‌تر می‌کند:

حدثنا أبو الحسن أحمد بن مطرف بن سوار القاضی، قال: حدثنا أبو العباس أحمد بن الصلت بن المغلس الحمانی الصفار، قال: حدثنا محمد بن منصور بن عمار أبو الحسن، ببغداد فوق قصر طاق عبدویه قال: کتب بشر بن غیاث المریسی لعنه الله إلى أبی یسأله عن القرآن، فکتب إلیه أبی: عصمنا الله و إیاک من کل فتنة، فإن یفعل فأعظم بها من نعمة، و إن لا یفعل فهی و الله الهلکة، أخبرنی بعض أهل بیت رسول الله صلى الله علیه و سلّم أن أباه سئل عن ذلک فقال: لیس على الله بعد المرسلین حجة، و إن الکلام فی القرآن بدعة اشترک فیه السائل و المجیب، أما السائل فتعاطى ما لیس له، و تکلف المجیب ما لیس علیه، و ما أعرف خالقا إلا الله، و القرآن کلام الله، فانته بنفسک، و المتکلمون معک فی القرآن إلى أسمائه التی سماه الله بها تکن من المهتدین، إن الذین یلحدون فی أسمائه سیجزون ما کانوا یعملون. (الإبانة الکبرى لابن بطة، ج6، صص289 و 290)

 

به تصریحِ منصور بن عمار، گوینده‌ی عبارات اصلی این نامه، مردی از خاندان پیامبر (ص) است: «... یکی از اهل بیتِ رسول خدا (ص) به من خبر داد که از پدرش، چنین سؤالی شد و او پاسخ داد:...» امّا مرادِ منصور از «بعض اهل بیت رسول الله (ص)» و پدرش کیست؟ ممکن نیست مرادِ او امام هادی (ع) باشد، زیرا قبلاً نشان دادیم که این مکاتبه پیش از تولّد امام هادی (ع) صورت گرفته است.

مکاتبه‌ی ابن ابی دؤاد و مردی از اهل مدینه

محدّثان مکاتبه‌ی دیگری میان ابن ابی دؤاد و مردی از اهل مدینه روایت کرده‌اند که شباهت زیادی به مکاتبه بشر مریسی و منصور بن عمّار دارد:

قال أبو روق الهزّانیّ: حکى لی ابن ثعلبة الحنفیّ عن أحمد بن المعذّل أنّ ابن أبی دؤاد کتب إلى رجل من أهل المدینة: إن تابعت أمیرالمؤمنین فی مقالته استوجبت حسن المکافأة. فکتب إلیه: عصمنا الله و إیّاک من الفتنة. الکلام فی القرآن بدعة یشترک فیها السّائل و المجیب. تعاطى السّائل ما لیس له، و تکلّف المجیب ما لیس علیه. و لا نعلم خالقا إلّا الله، و ما سواه مخلوق إلّا القرآن، فإنّه کلام الله. (تاریخ‏الإسلام، ج‏17، ص43- تاریخ دمشق، ج71لإ ص124)

 

نقل ابن حجر این جمله را اضافه دارد: «لا نعلم غیر ذلک و السّلام» (رفع الإصر عن قضاة مصر، ص45) گفتنی است احمد بن المعذّل راوی این خبر، خود از کسانی بوده که در مسأله قرآن توقّف کرده و می‌گفتند: لا أقول مخلوق و لا غیر مخلوق. (نک: تاریخ ‏الإسلام،ج‏17، ص54) احمد بن ابی دؤاد قاضی القضاة عصر عبّاسی و مسبّب جریان محنة بود. او در بغداد می‌زیست و در سال 240 از دنیا رفت. (تاریخ بغداد، ج‏4، ص37)  

این در حالی است که جریر فرزند احمد بن ابی دؤاد از مکاتبه‌ی مشابهی میان بشر بن غیاث المریسی و منصور بن عمار خبر داده است بی‌آن که به نامه پدرش اشاره کند. (نک: تاریخ بغداد، ج‏13، ص76 و تاریخ دمشق، ج60، ص337)

 

امّا آن مرد مدنی که ادّعا شده ابن ابی دؤاد به او نامه نوشته، چه کسی بوده است؟

عبدالله بن موسی بن جعفر بن محمّد (ع)

از برخی اخبار این احتمال مطرح می‌شود که آن مرد مدنی، عبدالله بن موسی بن جعفر بوده است.

 

خطیب بغدادی می‌نویسد:

حدّثنی محمّد بن على الصوری أخبرنا محمّد بن أحمد بن جمیع الغسانی أخبرنا أبو ورق الهزانى قال: حکى لی ابن ثعلبة الحنفی عن أحمد بن المعدّل أنه قال: کتب ابن أبی دؤاد إلى رجل من أهل المدینة- یتوهم أنه عبد اللّه بن موسى بن جعفر بن محمّد-: إن بایعت أمیر المؤمنین فی مقالته استوجبت منه حسن المکافأة، و إن امتنعت لم تأمن مکروهه. فکتب إلیه: عصمنا اللّه و إیاک من الفتنة، و کأنه إن یفعل فأعظم بها نعمة و إلا فهی الهلکة، نحن نرى الکلام فی القرآن بدعة، یشترک فیها السائل و المجیب، فتعاطى السائل ما لیس له، و تکلف المجیب ما لیس علیه، و لا یعلم خالقا إلا اللّه، و ما سواه مخلوق، و القرآن کلام اللّه، فانته بنفسک و مخافتک إلى اسمه الذی سماه اللّه به، و ذر الذین یلحدون فی أسمائه سیجزون ما کانوا یعملون، و لا تسم القرآن باسم من عندک فتکون من الضالین. فلما وقف على جوابه أعرض عنه فلم یذکره. (تاریخ بغداد، ج‏4، ص373)

 

سبط بن الجوزی نیز می‌نویسد:

 

و قال أحمد بن المعدَّل: کَتب ابنُ أبی دؤاد إلى عبد الله بن موسى بن جعفر، و هو فی المدینة، یدعوه إلى القولِ بخلق القرآن ویقول: إنْ وافقتَ أمیر المؤمنین فیها استوجبتَ منه حسنَ المکافأة، و إن خالفْتَه لم تأمن مکروهه، فکتب إلیه: عصمَنا الله و إیَّاک من الفتنة، فإنَّه إن یفعل فأعظِم بها منَّة، و ان لم یفعل فهی الهلَکَة، نحن نرى الکلام فی القرآن بِدعة، یشترکُ فیها السائلُ والمجیب، فانتهِ إلى حیث انتهى إلیه سلفُنا الصالح بأنَّ القرآنَ کلامُ الله تعالى القدیم، و ما سواه مخلوق، فانتهِ إلى ذلک، و ذرِ الذین یلحدونَ فی أسمائه، الآیة، و لا تسم القرانَ باسمٍ من عندک، فتکون من الظالمین. (مرآة الزمان فی تواریخ الأعیان، ج15، ص82)

 

 

البتّه در نقلِ ابن جوزی، تحریفات مهمّی روی داده است. جمله‌ی «... القرآن کلامُ الله تعالى القدیم، و ما سواه مخلوق...» در این نقل منحصر به فرد و با همه‌ی روایات دیگر، مخالف و با سیاق ناسازگار است.

 

 

مکاتبه‌ی مأمون و عبدالله بن موسی بن عبدالله بن الحسن

 

ابوحیّان توحیدی گزارش متفاوتی از مکاتبه‌ی بالا ارائه کرده است:

 

 

کتب المأمون إلى عبد الله بن موسى بن عبد الله بن الحسن ابن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام یسأله عن القرآن و ما یقول فیه، فکتب إلیه عبد الله: عافانا الله و إیاک من کلّ فتنة، فإن یفعل فأعظم بها منّة، و إن لم یفعل فهی کالهلکة. نحن نرى الکلام فی القرآن بدعةً اشترک فیها السائل والمجیب، فتعاطى السائل ما لیس له، و تکلّف المجیب ما لیس علیه، و لا خالق إّلا الله عزّ وجلّ، و ما دون الله تعالى فهو مخلوق، و القرآن کلام الله تعالى، فانته بنفسک و المخالفین إلى أسمائه التی سمّاه الله عزّ وجلّ بها تکن من المهتدین، ولا تسمّ القرآن باسمٍ من عندک فتکون من الضالّین، و ذروا الذین یلحدون فی أسمائه سیجزون ما کانوا یعملون، جعلنا الله و إیاک من الذین یخشون ربّهم بالغیب و هم من السّاعة مشفقون. (البصائر و الذخائر، ج7، صص120 و 121)

 

 

احمد بن ابی طاهر بن الطیفور در ذکر اخبار خلافت مأمون این نامه را آورده؛ اما چون نسخه افتادگی دارد معلوم نیست دو طرفِ مکاتبه چه کسانی بوده‌اند. (نک: کتاب بغداد، 185) مأمون در سال 218 ه.ق. از دنیا رفته است. (تاریخ بغداد، ج10، ص189)

 

 

ظاهراً عبدالله بن موسی بن عبدالله در زمان حکومت هارون الرشید در سال 176ه.ق در مدینه بوده و یحیی بن عبدالله علوی را ملاقات کرده است. (تاریخ‏ الطبری، ج‏8، ص244) امّا گویا بعدها از سوی هارون الرشید تحت تعقیب قرار گرفته و در نواحی شام به صورت ناشناس متواری می‌شود. (تیسیر المطالب فی أمالی أبی طالب، ص189) در زمان حکومت مأمون، نیز همچنان در اختفا باقی می‌ماند. (مقاتل الطالبیین، ص498) در حدود سال 199ه.ق. که نصر بن شبیب به مدینه آمد تا سادات را به قیام دعوت کند، عبدالله همچنان تحت تعقیب و در خفا بود. (مقاتل‏الطالبیین، ص425) بعد از شهادت امام رضا (ع) در سال 203 ه.ق. مأمون نامه‌ای به او می‌نویسد و از او می‌خواهد خود را آشکار کند تا او را به جای امام رضا (ع) ولی‌عهد خود گرداند. عبدالله در جواب او نامه‌ی تندی می‌نویسد و در آن می‌گوید: «با چه چیزی می‌خواهی مرا فریب دهی؟ با انگور سمّی که به علی بن موسی الرضا (ع) خوراندی و او را کشتی؟!» این همان مکاتبه‌ای است که شیخ طوسی از آن یاد کرده است. (الفهرست، ص299) او همچنان از آشکار شدن امتناع ورزید. ظاهراً دو سال پس از مرگ مأمون در سال 220 ه.ق. از شام به کوفه آمده و با قاسم بن ابراهیم الرسّی بیعت کرده و دوباره به شام برگشته است. (المصابیح، ص558) او تا پایان مرگ متواری بود و سرانجام چند روز پیش از مرگ متوکّل عبّاسی در سال 247 ه.ق. از دنیا رفت. (مقاتل ‏الطالبیین، صص498- 501)

 

 

از سوی دیگر می‌دانیم که محنة از سال 218 ه.ق. به بعد رخ داده که همان سال مرگ مأمون نیز هست. (تاریخ الطبری، ج8، ص631) نتیجه آن که عبدالله بن موسی بن عبدالله از سال‌ها پیش از محنة و تا مدّت‌ها پس از آن در حال گریز و اختفا بوده و روابط خصمانه با حکومت داشته است. با این حال چگونه ممکن است مأمون چنین پرسشی برای او بفرستد در حالی که او گریزان و پنهان بوده است؟ بدیهی است که نباید این نامه را با نامه‌ی سیاسی دعوت به ولایت عهد مقایسه کرد که رساندن آن به دست عبدالله اهمیّت زیادی برای مأمون داشته است. وانگهی سؤال مأمون اگر از باب امتحان بوده -چنان که قضات خود و علمای بلاد را به این طریق می‌آزمود- که در مورد این دشمن فراری وجهی نداشت و اگر برای یادگیری بوده است که عبدالله در جایگاه تعلیم و مرجعیت نسبت به مأمون نبوده است! این احتمال هم که این مکاتبه سال‌ها پیش از محنه و ‌در زمان هارون صورت گرفته باشد دور از واقع است.

 

 

نتیجه آن که نمی‌توان پذیرفت این مکاتبه میان عبدالله بن موسی بن عبدالله و مأمون صورت گرفته باشد و یکی از دو طرف مکاتبه یا هر دو به نادرستی ضبط شده است.

 

 

با توجه به شباهت نام و نسب عبدالله بن موسی بن جعفر و عبدالله بن موسی بن عبدالله، اشتباه میان نام این دو بسیار محتمل است. همچنین ابن ابی دؤاد مشاور مأمون و محرّک او در جریان محنة بوده است؛ پس بعید نیست میان نام او و مأمون در این خبر خلط شده باشد.

 

 

مکاتبه‌ی قاسم و عبدالله بن موسی بن عبدالله بن الحسن

 

مکاتبه‌ی بالا به گونه‌ی دیگری نیز روایت شده که بنا بر آن نام پرسش‌کننده، قاسم بوده است، نه مأمون:

 

 

حدثنا الحسین بن محمد البجلی المقرىء، قال: حدثنا علیُّ بن سفیان [بشیر] بن یعقوب، قال: حدثنا سعدان بن محمد بن سعدان، قال: سمعت الحسین بن الحکم بن مسلم یحدِّثُ أن القاسم کتب إلى عبد الله بن موسى بن عبد الله بن الحسن، یسأله عن القرآن، فکتب إلیه عبد الله: نحن نرى أن الکلام فی القرآن بدعةٌ، اشترک فیها السائل والمجیب، فتعاطى السائل ما لیس له، وتکلَّف المجیبُ ما لیس علیه، فانتَهِ بنفسک و المختلفون فی القرآن إلى أسمائه التی سماه الله بها تکُن من المهتدین، و لا تُسَمِّ القرآن بأسماءٍ من عندک، فتکون من الذین یلحدون فی أسمائه، سیُجزون ما کانوا یعملون. (الجامع الکافی، ج4، ص306- العواصم و القواصم فی الذب عن سنة أبی القاسم، ج4، ص391)

 

 

نام قاسم به قاسم بن ابراهیم الرّسی (همان کسی که عبدالله بن موسی در سال 220 ه.ق. با او بیعت کرد) انصراف دارد که در روایات قبل و بعدِ این خبر نیز یاد شده است. اگر چنین باشد، لحن نامه تناسب چندانی با مخاطب ندارد و گذشته از آن وقوع چنین مکاتبه در زمانی که هر دو در اختفا بوده‌اند، قدری بعید است.

 

 

احتمال دوری به ذهن می‌رسد که در اصل روایت، پرسش‌کننده «المریسی» بوده و به «الرّسّی» تصحیف شده باشد و در واقع مکاتبه میان عبدالله بن موسی بن جعفر و بشر بن غیاث مریسی صورت گرفته باشد.

 

 

خلاصه و نتیجه‌ی بحث

 

روایات مختلف، درباره‌ی نویسنده و مخاطب نامه‌ی مورد بحث به شدّت ناهمگون است؛ امّا اجمالاً معلوم است که متن نامه -حتّی اگر نوشته‌ی منصور بن عمّار باشد- با شخصی از آل محمّد (ص) مرتبط است که می‌تواند یکی از این سه نفر باشد:

 

 

1. علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر (امام هادی علیه السلام)

 

 

2. عبدالله بن موسی بن جعفر

 

 

3. عبدالله بن موسی بن عبدالله بن الحسن

 

 

شاید از این میان، گزینه‌ی دوم با اشکالات کمتری روبرو باشد؛ به ویژه که به علّت تشابهِ نام و نسب ممکن است به راحتی با مورد اوّل و سوم اشتباه گرفته شود؛ البتّه احتمال تعدّد مکاتبات نیز منتفی نیست و می‌توان وجوهی برای آن تصوّر کرد.

 

 

به هر حال این موضوع نیازمند بررسی و تحقیق بیشتری است و این مقاله بیشتر جنبه‌ی طرح سؤال دارد.