توهین حَجّاج یا حدیث پیامبر (ص)؟!
چگونه توهین حجاج بن یوسف ثقفی به حضرت سلیمان (ع) در یک حدیث جعلی منسوب به امام صادق (ع) به عنوان حدیث رسول خدا (ص) توجیه شده است؟!
(با استفاده از نکات سید هادی هاشمی مجد و امیرحسن خوروش در گروه تلگرامی معرفة الرجال و الحدیث)
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَى الْمُکَتِّبُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْوَرَّاقُ أَبُو الطَّیِّبِ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ هَارُونَ الْحِمْیَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع أَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ نَبِیُّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَخِیلًا فَقَالَ لَا فَقُلْتُ لَهُ فَقَوْلُ سُلَیْمَانَ ع رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی مَا وَجْهُهُ وَ مَا مَعْنَاهُ فَقَالَ الْمُلْکُ مُلْکَانِ مُلْکٌ مَأْخُوذٌ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ وَ إِجْبَارِ النَّاسِ وَ مُلْکٌ مَأْخُوذٌ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَى ذِکْرُهُ کَمُلْکِ آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُلْکِ طَالُوتَ وَ مُلْکِ ذِی الْقَرْنَیْنِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ ع هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی أَنْ یَقُولَ إِنَّهُ مَأْخُوذٌ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ وَ إِجْبَارِ النَّاسِ فَسَخَّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ وَ جَعَلَ غُدُوُّهَا شَهْراً وَ رَوَاحُهَا شَهْراً وَ سَخَّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الشَّیاطِینَ کُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ وَ عُلِّمَ مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ مُکِّنَ فِی الْأَرْضِ فَعَلِمَ النَّاسُ فِی وَقْتِهِ وَ بَعْدَهُ أَنَّ مُلْکَهُ لَا یُشْبِهُ مُلْکَ الْمُلُوکِ الْمُخْتَارِینَ مِنْ قِبَلِ النَّاسِ وَ الْمَالِکِینَ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَقَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ ص رَحِمَ اللَّهُ أَخِی سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ مَا کَانَ أَبْخَلَهُ فَقَالَ لِقَوْلِهِ ع مَا أَبْخَلَهُ وَجْهَانِ أَحَدُهُمَا مَا کَانَ أَبْخَلَهُ بِعِرْضِهِ وَ سُوءِ الْقَوْلِ فِیهِ وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ یَقُولُ مَا کَانَ أَبْخَلَهُ إِنْ کَانَ أَرَادَ مَا یَذْهَبُ إِلَیْهِ الْجُهَّالُ ثُمَّ قَالَ ع قَدْ وَ اللَّهِ أُوتِینَا مَا أُوتِیَ سُلَیْمَانُ وَ مَا لَمْ یُؤْتَ سُلَیْمَانُ وَ مَا لَمْ یُؤْتَ أَحَدٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مِنَ الْعَالَمِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ سُلَیْمَانَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ مُحَمَّدٍ ص ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (علل الشرائع، ج1، ص71).
این روایت در تفسیر آیه چیزی را در تقدیر گرفته که با ظاهر و سیاق آن سازگار نیست و کاملاً تکلفآمیز است. البته گذشته از مخالفت با ظاهر آیه، با روایات دیگر هم سازگار نیست؛ مثلاً:
مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ، عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ سُلَیْمَانَ رَبِّ: هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ قُلْتُ: فَأَعْطَی الَّذِی دَعَا بِهِ؟ قَالَ: «نَعَمْ، وَ لَمْ یُعْطَ بَعْدَهُ إِنْسَانٌ مَا أُعْطِیَ نَبِیُّ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ غَلَبَةِ الشَّیْطَانِ، فَخَنَقَهُ إِلَى أُسْطُوَانَةٍ حَتَّى أَصَابَ لِسَانُهُ یَدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَوْ لَا مَا دَعَا بِهِ سُلَیْمَانُ لَأَرْیُتُکُمُوهُ» (قرب الإسناد، ص174).
اما از آن غریبتر این که به پیامبر (ص) نسبت داده است که درباره حضرت سلیمان فرمود: ما [کان] أبخله! طبعاً این نحوه تعبیر متناسب شأن رسول اکرم (ص) و حضرت سلیمان (ع) نیست؛ اما به جای طرح و تکذیب انتسابِ این تعبیر به رسول اکرم (ص)، دو وجه تکلفآمیز و ناسازگار با ظاهر تعبیر، ادعا شده که معلوم نیست چطور ممکن است این دو وجه، هر دو مقصود باشد با این که بین آن دو تناسب و سازگاری دیده نمیشود!
علامه مجلسی متوجه این اشکال و اضطراب شده و نوشته: «و الظاهر أنه ع کان یعلم أن الخبر موضوع و إنما أوله تحرزا عن طرح الخبر المشهور بینهم تقیة و لذا ردد ع بین الوجهین و لو کان صادرا عنه ص لکان عالما بما أراده به» (بحار الأنوار، ج14، ص87).
توجیه مجلسی بنابر خوشبینی به صدور حدیث است و لذا خالی از تکلف نیست زیرا چه مانعی بود که امام به ضعف انتساب این جمله به رسول اکرم (ص) اشاره کنند؟ در حالی که در مواقف متعدد، احادیث جعلی را تکذیب کردهاند بلکه خود عامه نیز از تکذیب بسیاری از احادیث ابایی نداشتند و مسأله چندان حساسی نبوده که نیازمند تقیه باشد. از این گذشته این توجیه بنا بر این فرض است که اولا چنین حدیثی از پیامبر (ص) وجود داشته و ثانیا مشهور بوده باشد تا راوی بخواهد بپرسد و امام تقیه کنند؛ در حالی که اساساً در جای دیگری چنین روایتی از پیامبر (ص) یافت نشد! و از آن عجیبتر این که این جمله در منابع مختلف عامه به حجاج بن یوسف ثقفی منسوب است نه پیامبر (ص)!
حدثنا المنقری، عن مسلم بن إبراهیم أبیعمرو الفراهیدی، عن الصلت بن دینار، قال سمعت الحجاج یقول: ... عذیری من سلیمان بن داود یقول لربّه «ربّ اغفر لی و هب لی ملکا لا ینبغی لأحد من بعدی» کان والله فیما علمتُ حسوداً بخیلا! (مروج الذهب، ج۳، ص۱٤۳)
«هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی» لا یکون لأحد من بعدی، قال أبو عبیدة: قال الحجاج: إن کان لحسودا (مجاز القرآن لمعمر بن المثنی، 2/ 183)
«... کما ذکر عن الحجاج بن یوسف؛ فإنه ذکر أنه قرأ قوله: {وهب لی ملکا لا ینبغی لأحد من بعدی}. فقال: إن کان لحسودا» (تفسیر الطبری، 20/ 104)
«قال الحجّاج على المنبر: یقول سلیمان " ربّ اغفر لی وهب لی ملکاً لا ینبغی لأحدٍ من بعدی " إن کان لحسوداً.» (البصائر والذخائر، 7/ 138)
«اخبرنا أبو القاسم الشحامی قال قرئ على سعید بن محمد بن أحمد أنبأنا أبو طاهر زاهر بن أحمد قال نبأنا الحسین بن سعید المطبقی نبأنا عیسى نبأنا عباس بن محمد نبأنا مسلم بن إبراهیم عن الصلت بن دینار قال تلا الحجاج بن یوسف هذه الآیة على المنبر " رب اغفر لی وهب لی ملکا لا ینبغی لأحد من بعدی انک أنت الوهاب" فقال الحجاج والله أن کان سلیمان لحسودا» (تاریخ دمشق لابن عساکر، 12/ 161)
«اخبرنا أبو القاسم بن السمرقندی أنبأنا أبو الحسین بن النقور أنبأنا أبو بکر محمد بن علی بن محمد بن النضر الدیباجی نبأنا علی بن عبد الله بن مبشر نبأنا العباس بن محمد الدقاق نبأنا مسلم بن إبراهیم نبأنا الصلت بن دینار قال سمعت الحجاج بن یوسف على منبر واسط تلا هذه الآیة " هب لی ملکا لا ینبغی لأحد من بعدی " قال والله إن کان سلیمان لحسودا» (تاریخ دمشق لابن عساکر، 12/ 161)
تناسب این سخن با روحیاتِ حجاج نیز مخفی نیست چون اولا حجاج با وجود خباثت و سنگدلیش به قرآن اهتمام داشته و آشنا با قرائات و تفاسیر بوده است. ثانیاً جسور و گستاخ نسبت به خدا و پیامبران و مقدسات دین بوده است که حکایات مختلفی در این باره وجود دارد. ثالثا خودش حسود بوده (المحاسن والأضداد، ص127؛ المحاسن والمساوئ، ص61 بترقیم الشاملة؛ البصائر والذخائر، 4/ 177؛ تاریخ دمشق لابن عساکر؛ 43/ 301؛ الهفوات النادرة،ص23 بترقیم الشاملة) و به حسود بودن خودش افتخار یا اعتراف میکرده است (البیان والتبیین، 3/ 170؛ الحیوان، 3/ 225؛ عیون الأخبار، 2/ 12؛ أنساب الأشراف، 7/ 260؛ المجالسة وجواهر العلم، 3/ 49؛ بهجة المجالس وأنس المجالس،ص117 بترقیم الشاملة؛ تاریخ دمشق لابن عساکر، 12/ 167).
شبیه همین جسارتها از حجاج به پیامبران دیگر نیز نقل شده است:
«4217 - مجد الدین أبو محمد عبد المنعم بن محمّد بن یعقوب السامرّیّ القاضی کان من القضاة الحکّام، قرأت بخطّه، قال: صعد الحجّاج یوما المنبر فحمد الله وأثنى علیه ثمّ ذکر الأنبیاء فقال: صلّى الله على موسى وإن کان جبانا حیث یقول: انّی فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ وعلى یوسف وإن کان حریصا حیث یقول: اِجْعَلْنِی عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ وعلى لوط وإن کان لذلیلا حیث یقول: لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً وعلى سلیمان وإن کان لحسودا حیث یقول: هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی (مجمع الآداب فی معجم الألقاب، 4/ 460).
وکان الحجاج إذا تلا قوله تعالى: رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی یقول: کان سلیمان حسودا، وإذا تلا قوله تعالى: اجْعَلْنِی عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ قال: أحب یوسف الإمارة یا من یغضب على من لا یسأله لا تحرم من قد سألک (محاضرات الأدباء ومحاورات الشعراء والبلغاء، 2/ 490).
در نتیجه این سخن بنابر مشهور منسوب به حجاج بوده نه پیامبر (ص) که امام بخواهند از روی تقیه آن را توجیه کنند! ضمن این که بسیاری از علما و مفسران عامه به اشکال حجاج پاسخ دادهاند. بنابراین توجیهات ذکرشده در حدیث بالا با تقیه قابل دفاع نیست. سند روایت هم ضعیف است اما شناسایی دقیق رجال سند و تعیین این که کدام یک مسئول جعل است نیازمند تحقیق بیشتر است. به همین طریق دو حدیث دیگر نیز نقل شده که در آنها نیز اشکالاتی به نظر میرسد (عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج1، ص79؛ ج2، ص142).