سرگذشت پرپیچ و خم یک حدیث در بحار الانوار!

نمونه‌ای از تغییرات گسترده اسناد، در پی تسرّی و قَلب

 

علی عادل زاده

 

برای اینکه تأثیر عجیب و گسترده پدیده تسری اسناد را ببینید، نگاهی به نمونه زیر که حاصل ضربِ 4 تغییر پی در پی است، می‌تواند مفید باشد.

 

1- علامه مجلسی در بحار روایت زیر را این گونه نقل کرده است:

- کتاب الإمامة و التبصرة، عن سهل بن أحمد عن محمد بن محمد بن الأشعث عن موسى بن إسماعیل بن موسى بن جعفر عن أبیه عن آبائه ع قال قال رسول الله ص‏ عِیَادَةُ بَنِی‏ هَاشِمٍ‏ فَرِیضَةٌ وَ زِیَارَتُهُمْ سُنَّةٌ. (بحار الأنوار، ج‏93، ص234)

این روایت در الامامة و التبصرة یافت نمی‌شود بلکه در جامع الاحادیثِ فقیه قمی (ص113) روایت شده است. در نسخه‌ علامه مجلسی، روایات جامع الاحادیث، در ادامه الامامه و التبصره آمده بوده و به علت افتادگی آغاز جامع الاحادیث، به اشتباه بخشی از الامامه و التبصره پنداشته شده است  (نک‍: حسینی نیشابوری، مقدمه جامع  الأحادیث، ص36-40).

 

2- در جامع الاحادیث این حدیث به صورت مرسل در باب حرف عین، نقل شده است (جامع الأحادیث، ص113). سندی که علامه مجلسی برای این روایت آورده، به علت یک تسرّی سهوی پدید آمده است! توضیح آن که در جامع الأحادیث -چنان که مؤلف خود در آغاز کتاب تصریح کرده است- هر باب با یک حدیث مسند شروع می شود و اسناد احادیث دیگر باب حذف می شود: «... و جعلته مختصراً و حذفت أسانیدها إلا إسناداً لأول کلّ باب منه لیکون أقرب الی الفهم» (جامع الأحادیث، ص65).
از آن جا که مرحوم مجلسی به مقدمه جامع الاحادیث -به علت افتادگی نسخه- دسترسی نداشته، پنداشته است که سند آغاز هر باب برای همه احادیث آن باب است؛ به عبارتی همه احادیث هر باب معلّق به سند حدیث اول آن باب است. و از آن جمله باب حرف عین با حدیثی از جعفریات شروع شده (جامع الاحادیث، ص111)، ایشان پنداشته، تمام احادیث آن باب به سند جعفریات است و به این ترتیب سند جعفریات را به حدیث مورد بحث تسرّی داده است.
گذشته از تصریح فقیه قمی، از تخریجات این روایات مرسل در منابع فریقین نیز روشن است که این روایات ربطی به سند نخست از هر باب ندارند، و به طرق دیگری نقل می‌شوند. دلیل اشتباه علامه مجلسی این بوده که ایشان کتاب جامع الأحادیث را از نوع کتب مسانید تلقی کرده، که در در هر باب مسند یک راوی را نقل می‌کند، در حالی که گذشت از مباحث تطبیقی، این کتاب بنا دارد، کلمات قصار رسول خدا را بر اساس حروف الفبا جمع کند، و چنین نبوده که هریک از راویان اسناد اول هرباب متکفل تألیف روایات نبوی بر اساس یک حرف باشند.

 

3- روایت اول باب عین از جامع الاحادیث که با سند جعفریات نقل شده چنین است: العبادة سبعون جزءاً افضلها طلب الحلال (جامع الاحادیث، ص11). این حدیث در واقع روایتی است از سکونی (نک: معانی الاخبار، ص366). در جای خود ثابت شده است که کتاب جعفریات حاصل قلبِ اسناد چند دفتر حدیثی است که مهمترین آن دفتر حدیث سکونی است. در واقع احادیث سکونی و چند راوی دیگر، با تغییر سند به عنوان احادیث موسی بن اسماعیل از پدرانش روایت شده اند (عادل‌زاده و قندهاری، بررسی انتقادی منابع جعفریات، در دست انتشار). 

 

4- روایات سکونی از امام صادق هم بنا بر آخرین پژوهش‌ها اصیل نیستند. این روایات غالباً روایات افراد دیگر و به ویژه روایاتی عامی هستند که به نادرست به عنوان روایات سکونی از امام صادق ع نقل شده‌اند (قندهاری و عادل‌زاده، روایات اسماعیل بن ابی زیاد سکونی از امام صادق علیه السلام: چالش‌ها و تبیین‌ها، در دست انتشار). 

حدیثِ «عیادة بنی هاشم فریضة و زیارتهم سنة» در منابعِ دیگر به طرق ضعیف به عمر بن خطاب نسبت داده شده است (نک‍: طوسی، الامالی، ص336؛ ابن عدی، الکامل، ج2، ص399؛ ابن ابی حاتم، العلل، ج6، ص403).

 

خلاصه آن که ابتدا در دفتر سکونی، به ناروا احادیثی به امام صادق ع نسبت داده شده است. این احادیث سپس با قلب اسناد به کتاب جعفریات منتقل شده است. در جامع الاحادیث حدیثی از جعفریات در آغاز یکی از ابواب نقل شده است. مرحوم مجلسی سند همه احادیث این ابواب را معلق به سند حدیث اول باب پنداشته و در نتیجه سند جعفریات به حدیث «عیادة بنی هاشم...» تسرّی یافته است. در نهایت، مرحوم مجلسی جامع الاحادیث را بخشی از الامامة و التبصرة پنداشته و در اثر این خلط و تسرّی، این حدیث با این سند، به ابن بابویه منتسب شده و به همین صورت اشتباه به منابع بعدی راه یافته است (نک‍: مستدرک الوسائل، ج2، ص79).