شیخ محمود حلبی و اختصاصات فقهی غالیان

شیخ محمود حلبی از بزرگان مکتب تفکیک و بنیانگذار انجمن حجّتیه است. کتاب «ریحانه ملکوت» مجموعه ای است از چند سخنرانی ایشان درباره حضرت زهرا سلام الله علیها. گر چه شیوه خطابه ایشان جذّاب و گیرا است؛ ولی اشکالات علمی متعدّدی به مضامین آن وارد است. بخش زیادی از این سخنرانی ها مبتنی بر تأویلات ذوقی و غیر مستدلّ و یا روایات علیل و نامعتبر است که گاه بوی ارتفاع از آن به مشام می رسد. علی رغم آن که شیخ محمود حلبی داعیه دار نقد مکتب فلسفه و عرفان است، بسیاری از عقایدش برگرفته از تعالیم فلاسفه و عرفا است. از خصوصیات بارز این سخنرانی ها، تظاهر مکرّر ایشان به دانستن رازهایی است که اجازه ندارد آشکار کند. در ادامه یک نمونه از استنادات روایی ایشان را مورد بحث قرار خواهیم داد.

تأویل صلاة وسطی 

شیخ محمود حلبی در 20 جمادی الآخرة 1390 به مناسبت میلاد حضرت زهرا سلام الله علیها در مسجد النبی (ص) قزوین گفته است:

«امشب شبی است که می خواهد صلاة وسطی تحقق ملکی دنیا بگیرد. باطن صلاة وسطی فاطمه زهرا است؛ زیرا متوصل بین نبوت کلیة و ولایت کلیه است. صلاة مغرب به موجب روایات، متعلق به فاطمه زهرا است. صلاة عشاء متعلق به امام مجتبی. صلاة فجر متعلق به سید الشهداء. صاحب سوره والفجر حسین است. صلاة ظهر متعلق به خاتم الانبیاء و صلاة عصر متعلق به علی مرتضی و صلاة مغرب واسطه ی بین دو رباعی است. بی بی فاطمه فاطمه هم واسطه بین دو رباعی است. رباعی نبوت و ولایت و عصمت و قداست کلیه ختمیه؛ و امامت و ولایت و عصمت و قداست کلیه علویه. این سه رکعتی که واسطه بین آن دو چهار رکعتی است؛ منبع یازده نور ولایت شده است. یکی صغری و یکی کبری. این حد وسط متکرر؛ لذا منتج نتیجه شده است. نتیجه اش یازده گوهر والای امامت است. در این جا حرف ها دارم ولی در آن را می بندم. وقتی می خواهد در این عالم بیاید، هنگام صلاة مغرب است و وقتی هم می خواهد از دنیا برود هنگام صلاة مغرب از دنیا می رود.»  (ریحانه ملکوت -مجموعه سخنان شیخ محمود حلبی ، نشر حمزة، چاپ اول، 1384 ، گفتار اول، صص31 و 32)

در سخنرانی دیگری در 19 جمادی الآخرة در سال ؟ گفته است:

«به آقایان اهل علم بگویم: در نماز وسطی بین علما اختلاف است. صلوة وسطی کدام است؟ حقیقت صلوة وسطی چیست ؟ روایت داریم صلوة وسطی فاطمه علیها السلام است. بسیاری از فقهاء هم صلوة وسطی را طبق روایت، این نماز مغرب دانستند که واسطه بین دو رباعی است. یک رباعی عصر، یک رباعی عشاء. باز روایت داریم صلوة عصر متعلق به امیرالمومنین است و صلوه عشاء متعلق به امام حسن و صلوه مغرب متعلق به فاطمه ی زهرا می شود. صلوه مغرب واسطه بین رباعیتین است. فاطمه زهرا سلام الله علیها واسطه ی بین ولایتین است. ولایت علی را گرفتد و ولایت نبی را به امام حسن رساندند. واسطه بین دو ولایت است. ولایت از علی گرفته شده و ولایت از نبی به امام حسن رسیده است. حکمتش آن است که فاطمه به حسب حقیقت این عالم ماده، عالم مغرب است. اشراق شمس احدیت از عالم جبروت می شود؛ به عالم ملکوت می آید و تمامیتش در عالم ناسوت است. عالم عقول، مشرق عالم وجود است. عالم اجسام، مغرب عالم وجود است. حضرت فاطمه در مغرب عالم وجود می خواهد طلوع بنماید. آن وقت این حقیقت و صلوه باید در وقت مغرب به مکمن رحم مادرش منتقل شود. لذا میگویند حالا برو نماز مغرب را نخوان. این نماز مغرب ظاهری عرض است؛ این نماز مغرب باطنی جوهر است. این را به عالم وجود بیاور؛ بعد از آمدن وجود جسمانی او، آن وقت برو نماز مغربت را بخوان. این بود که وضو گرفتند الآن وقت انتقال حقیقت نماز مغرب عالم وجود است که او را به این عالم منتقل کنی. بعد از این که از این عمل جوهری فارغ شدی آن وقت نماز مغرب را بخوان.» (ریحانه ملکوت -مجموعه سخنان شیخ محمود حلبی ، نشر حمزة، چاپ اول، 1384 ، گفتار ششم، صص151 و 152)

حلبی در این دو سخنرانی، یک سری عقاید خاص و تأویلات غیر متعارف را بیان کرده که بنا نداریم به نقد همه آن بپردازیم بلکه موضوع اصلی بحث ما نقد روایاتی است که ایشان ادّعا کرده است:

روایت اول

ایشان گفته است: «بسیاری از فقهاء هم صلوة وسطی را طبق روایت، این نماز مغرب دانستند.»

1. در میان فقهاء شیعه کسی را سراغ نداریم که صلوة وسطی را نماز مغرب دانسته باشد؛ بلکه این قول «قبیصة بن ذؤیب» و گروه اندکی از مخالفان شیعه است. (الجامع لأحکام القرآن، القرطبی، نشر ناصرخسرو، ج3، ص210) و علمای شیعه نیز آن را به عنوان قول مخالفان روایت کرده اند (بحار الأنوار؛ ج‌79، ص 280 - ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد، ج‌2، ص 183‌ - جواهر الکلام ؛ ج‌7، ص 14) و تصریح کرده اند که برداشت فقهاء امامیه از صلوة وسطی منحصر در ظهر و عصر است. (الحدائق الناضرة ؛ ج‌6، صص 21 و 22) آری چنان که نشان خواهیم داد شواهدی وجود دارد که برخی غالیان صلاة وسطی را نماز مغرب می دانند.

2. بر خلاف مدّعای شیخ محمود حلبی، در میان روایات امامیه، حدیثی یافت نمی شود که صلوة وسطی را نماز مغرب دانسته باشد؛ اما چنان که نشان خواهیم داد، در جعلیات غالیان چنین دیدگاهی مطرح شده است.

روایات امامیه صلوة وسطی را نماز ظهر یا عصر دانسته اند. روایات دسته اوّل که دلالت دارد صلاة وسطی همان نماز ظهر است از حیث تعداد، اعتبار سند و متن برتری کامل دارد (وسائل الشیعة؛ ج‌4، ص 22 - مستدرک الوسائل ؛ ج‏3 ؛ ص20 - المبسوط فی فقه الإمامیة؛ ج‌1، ص 75 – فلاح السائل ؛ صص 93 -  95‌ - الحدائق الناضرة ، ج‌6، ص 22‌) و علاوه بر آن بر این دیدگاه ادّعای اجماع شده است (الخلاف، ج‌1، ص 295‌ - جواهر الفقه ؛ ابن براج ؛ ص 19 - متشابه القرآن و مختلفه ؛ ابن شهرآشوب؛ ج‌2، ص 168) اگر چه با وجود مخالفت سید مرتضی شاید اجماع مطلق را نتوان پذیرفت؛ امّا شهرت این دیدگاه قابل انکار نیست و با تتبع کاملاً تأیید می شود (الحدائق الناضرة ؛ ج‌6، ص 22) علاوه بر این قرائت «و الصلوة الوسطی و صلوة العصر» (فلاح السائل ؛ صص 93 -  95‌  - فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب، ذیل آیه) مؤید این دیدگاه است. 

برخی از روایات دسته دوم عامی اند (تذکرة الفقهاء ، ج‌2، ص 388‌ ) روایت فقه الرضا نیز فاقد سند است. (الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا علیه السلام ؛ مؤسسة آل البیت ؛ ص145) گذشته از این که اصل کتاب فقه الرضا بسیار ضعیف است. قرائن متقنی وجود دارد که این کتاب همان کتاب التکلیف شلمغانی یا اقتباسی از آن است که در آن تحریفاتی صورت گرفته و به امام رضا ع نسبت داده شده است. روایت شیخ صدوق (الأمالی للصدوق ؛ نشر کتابچی ؛ ص189) نیز علاوه بر ضعف متن و سند، دلالت صریحی بر ادّعا ندارد، ضمن این که ممکن است ناظر به قرائت «و الصلوة الوسطی و صلاة العصر» (فلاح السائل ؛ صص 93 -  95‌) باشد که در این صورت نماز عصر نیز در کنار نماز وسطی مورد تأکید گرفته است. گذشته از همه اینها، این دو روایت قابل حمل بر تقیه است. امّا اجماعی که سید مرتضی ادّعا کرده است (رسائل الشریف المرتضى؛ المسائل المیافارقیات؛ ج‌1، ص 275) با وجود کثرت روایات و فتاوای شیعه بر خلاف آن –چه پیش از مرتضی و چه پس از او- قطعاً مردود و جهت آن نامعلوم است. 

به این ترتیب ما نیز مانند بیشتر شیعیان عقیده داریم صلوة وسطی همان نماز ظهر است.

روایت دوم

ایشان گفته است: «صلاة مغرب به موجب روایات متعلق به فاطمه زهرا است. صلاة عشاء متعلق به امام مجتبی. صلاة فجر متعلق به سید الشهداء. صاحب سوره والفجر حسین است. صلاة ظهر متعلق به خاتم الانبیاء و صلاة عصر متعلق به علی مرتضی.»  و نیز گفته است: «باز روایت داریم صلوة عصر متعلق به امیرالمومنین است و صلوه عشاء متعلق به امام حسن و صلوه مغرب متعلق به فاطمه ی زهرا می شود.»

چنین روایتی یافت نشد؛ بلی رجب برسی چنین سخنی گفته است که درباره آن توضیح خواهیم داد. در تفسیر عیّاشی روایتی وجود دارد که با دیدگاه شیخ محمود حلبی در تضادّ است:

عن عبد الرحمن بن کثیر عن أبی عبد الله ع‏ فی قوله: «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى‏ وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ‏» قال: الصلاة رسول‏ الله و أمیر المؤمنین و فاطمة و الحسن و الحسین و الوسطى أمیر المؤمنین‏ «وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ‏» طائعین للأئمة. (تفسیر العیاشی ؛ ج‏1 ؛ ص128)

امّا سند همین روایت نیز  ضعیف است‌.

‍دیدگاه غالیان درباره صلوة وسطی

گفتیم که بر خلاف ادّعای شیخ محمود حلبی در بین فقهاء شیعه سابقه ندارد که کسی صلاة وسطی را همان نماز مغرب بداند و روایتی نیز به این مضمون وجود ندارد؛ اما در مقابل، این اعتقاد در میان غالیان یافت می شود. 

1. در کتاب باطن الصلاة منسوب به محمد بن علی الجلّی لعنه الله شاگرد حسین بن حمدان و رهبر فرقه نصیریه پس از او، تصریح شده است که صلاة وسطی همان نماز مغرب است و به تفصیل بر آن استدلال شده است. (سلسلة التراث العلوی2 ، رسائل الحکمة العلویة، صص230و231 ، دار لأجل المعرفة، دیارعقل، لبنان)

2. حسین بن حمدان لعنه الله -که در تشکیل فرقه خبیثه نصریه بیشترین نقش را داشته است- در الهدایة الکبرى (نشر البلاغ ؛ بیروت ؛ ص347) روایتی جعلی به امام حسن عسکری ع نسبت می دهد که در آن آمده است:

«أَمَّا صَلَوَاتُ الْخَمْسِ فَهِی‏ عِنْدَ أَهْلِ الْبَیْتِ کَمَا فَرَضَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى عَلَى رَسُولِهِ وَ هِیَ إِحْدَى وَ خَمْسِینَ رَکْعَةً فِی سِتَّةِ أَوْقَاتٍ أُبَیِّنُهَا لَکُمْ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ فِی وَقْتِ الظُّهْرِ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى‏ ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ‏ فَأَجْمَعَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّ السَّعْیَ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ أَبَانَ وَ أَوْضَحَ فِی حَقِّهَا فِی کِتَابِ اللَّهِ کَثِیراً وَ صَلَاةُ الْعَصْرِ بَیَّنَهَا فِی قَوْلِهِ: أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ‏ الطَّرَفُ صَلَاةُ الْعَصْرِ وَ مُخْتَلِفُونَ بِإِتْیَانِ هَذِهِ الْآیَةِ وَ تِبْیَانِهَا فِی حَقِّ صَلَاةِ الْعَصْرِ وَ صَلَاةِ الصُّبْحِ وَ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ‏ فَأَسَاخَ تِبْیَانَهَا فِی کِتَابِهِ الْعَزِیزِ قَوْلُهُ: حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى‏ وَ فِی الْمَغْرِبِ فِی إِیْقَاعِ کِتَابِهِ الْمُنْزَلِ وَ أَمَّا صَلَاةُ الْعِشَاءِ فَقَدْ بَیَّنَهَا اللَّهُ فِی کِتَابِهِ الْعَزِیزِ: أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلى‏ غَسَقِ اللَّیْلِ‏ وَ إِنَّ هَذِهِ فِی حَقِّ صَلَاةِ الْعِشَاءِ لِأَنَّهُ قَالَ‏ إِلى‏ غَسَقِ اللَّیْلِ‏ مَا بَیْنَ اللَّیْلِ وَ دُلُوکِ الشَّمْسِ، حَکَمَ وَ قَضَى مَا بَیْنَ الْعِشَاءِ وَ بَیْنَ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ قَدْ جَاءَ بَیَانُ ذَلِکَ فِی قَوْلِهِ وَ مِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ فَذَکَرَهَا اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ سَمَّاهَا وَ مِنْ بَعْدِهَا صَلَاةُ اللَّیْلِ حَکَى فِی قَوْلِهِ: یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا وَ بَیَّنَ النِّصْفَ وَ الزِّیَادَةَ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنى‏ مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ إِلَى آخِرِ السُّورَةِ، وَ صَلَاةُ الْفَجْرِ فَقَدْ حَکَى فِی کِتَابِهِ الْعَزِیزِ: وَ الَّذِینَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ‏ وَ حَکَى فِی حَقِّهَا: الَّذِینَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ‏ مِنْ صَبَاحِهِمْ لِمَسَائِهِمْ وَ هَاتَیْنِ الْآیَتَیْنِ وَ مَا دُونَهُمَا فِی حَقِّ صَلَاةِ الْفَجْرِ ...»

چنان که می بینیم در این روایت جعلی نیز صلاة وسطی بر مغرب تطبیق شده است و عبارت «و فی المغرب فی ایقاع ...» علی القاعدة تصحیف و «هی المغرب فی ایقاع ...» است.

3. حافظ رجب برسی صوفی غالی -که واسطه انتقال بسیاری از اباطیل غلات به عوام شیعه بوده است- در مشارق انوار الیقین (نشر الاعلمی ، صص35 و 36) می نویسد:

«... و هذا مثل قوله: حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى‏ أدخلها إجمالا، و أفردها إجلالا، و الصلاة الوسطى هی صلاة المغرب ظاهرا، و فی وقت أدائها تفتح أبواب السماء، و یجب التعجیل بها لقوله صلّى اللّه علیه و آله: «عجلوا بالمغرب». و أما فی الباطن و الرمز، فهی فاطمة الزهراء علیها السّلام، لأن الصلوات الخمس بالحقیقة هم: السادة الخمسة الذین إذا لم یعرفوا و لم یذکروا، فلا صلاة؛ فالظهر رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و من ثم بدا النور أوّل ما خلق اللّه نوره‏  أوّل ما خلق اللّه اللوح‏ ، أوّل ما خلق اللّه القلم‏ ، فالعقل نور محمّد صلّى اللّه علیه و آله‏ ، و اللوح و القلم علی و فاطمة، و إلیه الإشارة بقوله تعالى: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ‏  و فریضة العصر أمیر المؤمنین علیه السّلام، و المغرب الزهراء، أمرهم اللّه تعالى بالمحافظة على حبّها و حبّ عترتها، فصغروا قدرها، و حقروا عظیم أمرها، لما غربت عنها شمس النبوّة، و حبّها الفرض، و تمام الفرض، و قبول الفرض، لأن النبی صلّى اللّه علیه و آله حصر رضاه فی رضاها فقال: «و اللّه یا فاطمة لا یرضى اللّه حتى ترضی، و لا أرضى حتّى ترضی» . و معنى هذا الرمز أن فاطمة علیها السّلام ینبوع الأسرار و شمس العصمة، و مقرّ الحکمة، لأنّها بضعة النبی صلّى اللّه علیه و آله و حبیبة الولی، و معدن السرّ الإلهی، فمن غضبت علیه أمّ الأبرار، فقد غضب علیه نبیّه و ولیّه، و من غضب علیه النبی و الولی، فهو الشقی کل الشقی. و صلاة العشاء الحسن علیه السّلام حیث احتجب عنه نور النبی و الولی، و الصبح الحسین علیه السّلام لأنه بذل نفسه فی مرضاة اللّه تعالى، حتى أخرج نور الحق فی دجنة الباطل، و لولاه لعمّ الظلام إلى یوم القیامة.»

چنان که می بینیم مشابه آن چه شیخ محمود حلبی به عنوان روایت مطرح کرده، در کتاب برسی به عنوان سخن خود او مطرح شده است.

نتیجه آن که تأویلاتی که شیخ محمود حلبی پیشوای انجمن حجّتیه و مروّج مکتب تفکیک، به عنوان اسرار و روایات اهل بیت ع مطرح کرده است، ریشه در اکاذیب و اوهام غالیان دارد و با نصوص و اجماع شیعه امامیه مخالف است.

پیشتر نیز قاضی سعید قمی –که بر بیان عقاید فِرَق غلات اهتمام فراوانی دارد- با ذکر وجوهی بی پایه و ذوقی نماز مغرب را بر حضرت زهراء سلام الله علیها تطبیق داده بود. (اسرار العبادات و حقیقة الصلوة ؛ ص11 و 25 - شرح توحید الصدوق ؛ ج‏1 ؛ صص587 و 600)

تا جایی که می نویسد:

«فی الخبر الصحیح عن النبی صلّى اللّه علیه و آله على ما روته العامة و الخاصة بطرق مختلفة یکاد یبلغ حدّ التواتر حتى أنّ السید المرتضى ادّعى أنّه کان فی وقت من الأوقات متواترا و هو قوله صلّى اللّه علیه و آله: «إنّما الأعمال بالنیات»  فینبغی للمصلّی من النیة، لکنّها عند أهل اللّه من شیعة أئمة الهدى- صلوات اللّه علیهم أجمعین- على ما أقول: ففی صلاة الظهر: أتوجّه إلى اللّه بمحمد رسول اللّه لصلاة الظهر بالتوحید الفعلی و الأسمائی و الذاتی لوجوب الصلاة التی هی الموالاة قربة إلى اللّه؛ و فی صلاة العصر یذکر أمیر المؤمنین؛ و فی المغرب‏ فاطمة الزهراء سیّدة النساء؛ و فی العشاء الحسن و الحسین و التسعة من ذریة الحسین؛ و فی الصبح حجة اللّه و القائم صلوات اللّه علیهم؛ هذه صلاة أهل الفلاح. و الحمد لله فی المساء و الصباح. و قد بسطنا القول فی بیان أسرار الصلاة فی شرحنا لتوحید الصدوق‏.» (الاربعینیات لکشف انوار القدسیات ؛ ص54)

همچنین محمدرضا حکیمی یکی دیگر از نویسندگان مکتب تفکیک نیز صلاه وسطی را بر حضرت زهرا تطبیق داده است:

...‌ثم علی فاطمه الصدیقه

وسطی صلاه الدین و الحقیقه

ام الالوهیین فی انتساب

رابطه المبدا بالایاب ..‌. (ساحل خورشید، دفتر شعر محمدرضا حکیمی، صص۳۴۲ و ۳۴۳، نشر الحیاه، چاپ اول)