بررسی عبارت «یا من تعالی جدّه» در دعای جوشن کبیر

 

به نظر می رسد سابقه آشنایی شیعیان با دعای جوشن کبیر چندان طولانی نیست. کفعمی این دعا را در دو کتاب مصباح (جنة الامان الواقیة) و البلد الامین بدون ذکر سند از پیامبر روایت کرده است. مرحوم مجلسی نیز نقل آن را به شیعیان متأخر نسبت داده است: «و من الأدعیة المعروفة دعاء الجوشن الکبیر و هو مروی عن النبی صلى الله علیه و آله رواه جماعة من متأخری أصحابنا رضوان الله علیهم ...» (بحار الأنوار ؛ ج‏91 ؛ ص382)

 

 

در فقره ۷۶ این دعا آمده است: «یَا مَنْ‏ تَعَالَى‏ جَدُّهُ‏». این عبارت برگرفته از سخن گروهی از جنّیان است که در قرآن حکایت شده است: «وَ أَنَّهُ تَعالى‏ جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً» (الجنّ: 3)

 

 

مخالفان شیعه مانند ابوحنیفة، احمد بن حنبل، سفیان ثوری و اوزاعی بر اساس همین آیه، عبارت «تعالی جدُّک» را پس از تکبیر آغاز نماز قرار داده اند. (الخلاف؛ ج‌1، ص: 323) امّا بنا بر یک دیدگاه کهن در میان شیعیان، این تعبیر، دور از شأن خداوند است. بنا بر این دیدگاه، خداوند گفتار جنّیان را تنها حکایت نموده؛ ولی تأیید نکرده است.

 

 

نویسنده «الایضاح» به اهل سنّت و مخالفان شیعه اعتراض می کند که چرا به جای گفتار ابراهیم (ع) و خاتم النبیّین (ص)، به تقلید از عمر بن خطّاب، دروغ جنّیان را در آغاز نماز خود تکرار می کنند:

 

 

«و أجمعتم على کذبة کذب بها على أهل الحق فجعلتموها إماما و افتتاحا لصلاتکم فى قولکم: و تعالى جدّک؛ و قد قال الله عز و جل: فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون أحسنه أولئک الذین هداهم الله و أولئک هم أولوا الألباب‏. أ و لم یخبرنا عن ابراهیم- علیه السلام- أنه قال: إنی وجهت وجهی للذی فطر السماوات و الأرض حنیفا و ما أنا من المشرکین‏ و قد أمر نبینا- صلى الله علیه و آله- فقال: قل إن صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین لا شریک له و بذلک أمرت و أنا أول المسلمین‏ و حکى الله عز و جل عن الجن حکایة قالوها: و أنه تعالى جد ربنا ما اتخذ صاحبة و لا ولدا فلا قول ابراهیم- علیه السلام- استحسنتم و لا به اقتدیتم، و لا بقول الله تعالى لنبیه (ص) رضیتم، بل اخترتم و استحسنتم و اتبعتم قول الجن؛ هکذا کان استفتاح عمر بن الخطاب و اقتدیتم به دون ابراهیم و محمد صلى الله علیهما و آلهما.» (الإیضاح ؛ ص205؛ انتشارات دانشگاه تهران) [ممکن است در جمله نخست تصحیفی رخ داده باشد.]

 

 

در تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم نیز آمده است: «قَوْلُهُ‏ وَ أَنَّهُ تَعالى‏ جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً قَالَ: هُوَ شَیْ‏ءٌ قَالَتْهُ الْجِنُّ بِجَهَالَةٍ فَلَمْ یَرْضَهُ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ مَعْنَى جَدُّ رَبِّنَا أَیْ بَخْتُ رَبِّنَا» (تفسیر القمی ؛ ج‏2 ؛ ص388) البتّه انتساب این تفسیر به علی بن ابراهیم نادرست است. در حقیقت این کتاب، مجموعه ای است منتخب از تفسیر علی بن ابراهیم، تفسیر ابوالجارود و ... که شخصی در طبقات بعد گرد  آورده است.

 

 

شیعیان این دیدگاه را از امامان خود علیهم السّلام گرفته اند. شیخ طوسی (ره) می نویسد: «روی عن أحدهما علیهم السلام انه قال: لیس للَّه جدّ و إنما قالت ذلک الجن بجهلها فحکاه کما قالت.» (التبیان فی تفسیر القرآن، ج‏10، ص147)

 

 

ثعلبی می نویسد: «قال ابن عباس: لو علمت أن فی الإنس جدّا ما قالت تعالى جدّ ربّنا، و قال أبو جعفر الباقر و ابنه جعفر و الربیع بن أنس: لیس للّه جد و إنّما ولیه الجدّ بالجهالة فلم تؤخذوا به.» (الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج27، ص422-423؛ چاپ دار التفسیر)

 

 

ابوالفتوح رازی می نویسد: «از باقر و صادق- علیهما السّلام- روایت کردند که ایشان گفتند: این کلمتى است که جنّ گفتند و ندانستند که خداى را «جدّ» نتوان گفتن، خداى تعالى از ایشان عفو کرد.» (روض الجنان و روح الجنان ، ج‏19، ص443)

 

 

شیخ طبرسی می نویسد: «قال الربیع بن أنس أنه قال لیس لله تعالى جد و إنما قالته الجن بجهالة فحکاه سبحانه کما قالت و روی ذلک عن أبی جعفر الباقر (ع) و أبی عبد الله (ع)» (مجمع البیان ، ج‏10، ص555)

 

 

این مضمون در کتب حدیث به چند طریق روایت شده است:

 

 

1. شیخ صدوق می نویسد: «حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مَیْسَرَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: شَیْئَانِ یُفْسِدُ النَّاسُ بِهِمَا صَلَاتَهُمْ قَوْلُ الرَّجُلِ تَبَارَکَ اسْمُکَ وَ تَعَالَى‏ جَدُّکَ‏ وَ إِنَّمَا هُوَ شَیْ‏ءٌ قَالَتْهُ الْجِنُّ بِجَهَالَةٍ فَحَکَى اللَّهُ عَنْهُمْ وَ قَوْلُ الرَّجُلِ السَّلَامُ عَلَیْنَا وَ عَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ.» (الخصال، ج1، ص50)

 

 

شیخ طوسی نیز این روایت را از امام باقر (ع) نقل کرده است. (نک: تهذیب الاحکام، ج2، ص316)

 

 

2. شیخ صدوق روایت مشابهی را به امام صادق (ع) نسبت داده است: «قَالَ الصَّادِقُ ع‏ أَفْسَدَ ابْنُ مَسْعُودٍ عَلَى النَّاسِ صَلَاتَهُمْ بِشَیْئَیْنِ بِقَوْلِهِ تَبَارَکَ اسْمُکَ وَ تَعَالَى‏ جَدُّکَ‏ وَ هَذَا شَیْ‏ءٌ قَالَتْهُ الْجِنُّ بِجَهَالَةٍ فَحَکَاهُ اللَّهُ تَعَالَى عَنْهَا وَ بِقَوْلِهِ السَّلَامُ عَلَیْنَا وَ عَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ.» (من لا یحضره الفقیه، ج1، ص401)

 

 

مفتیان اهل سنّت مانند احمد بن حنبل، شافعی، مالک بن انس و ... جمله «السلام علینا و علی عباد الله الصالحین» را پیش از تشهّد قرار داده اند که موجب ابطال نماز است. همچنین گفتن سلام در تشهّد اوّل موجب بطلان نماز است، زیرا تسلیم در حکم تحلیل و پایان نماز می باشد. روایت بالا به همین مسأله اشاره دارد. (نک: منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، ج‌5، ص 183‌) این که امام صادق (ع) در روایت بالا عبدالله بن مسعود را تخطئه کردند، از آن رو است که یکی از مستندات مهمّ اهل سنّت در این شیوه نادرست، روایت ابن مسعود است. (نک: منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، ج‌5، ص 183‌) در روایت بعد این مسأله بهتر تبیین شده است.

 

 

3. شیخ صدوق همچنین می نویسد: «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَیْثَمِ الْعِجْلِیُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ السِّنَانِیُّ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُکَتِّبُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّائِغُ وَ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ قَالُوا حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَى بْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا بَکْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ قَالَ حَدَّثَنَا تَمِیمُ بْنُ بُهْلُولٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: هَذِهِ شَرَائِعُ الدِّینِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یَتَمَسَّکَ بِهَا وَ أَرَادَ اللَّهُ هُدَاهُ‏ ... یُقَالُ فِی افْتِتَاحِ الصَّلَاةِ تَعَالَى عَرْشُکَ وَ لَا یُقَالُ تَعَالَى‏ جَدُّکَ‏ وَ لَا یُقَالُ فِی التَّشَهُّدِ الْأَوَّلِ السَّلَامُ عَلَیْنَا وَ عَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ لِأَنَّ تَحْلِیلَ الصَّلَاةِ هُوَ التَّسْلِیمُ وَ إِذَا قُلْتَ هَذَا فَقَدْ سَلَّمْتَ ...» (الخصال ؛ ج‏2 ؛ ص603)

 

 

4. در روایت معتبر دیگری آمده است: حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع‏ فِی قَوْلِ الْجِنِّ: وَ أَنَّهُ تَعالى‏ جَدُّ رَبِّنا. فَقَالَ شَیْ‏ءٌ کَذبَهُ الْجِن فَقَصَّهُ اللَّهُ کَمَا قَال. (تفسیر القمّی، ج2، ص388، دارالکتاب) [در البرهان، ج5، ص506: ... فقصّه الله کما قالوا]

 

 

5. ابوجعفر طبری در تفسیر خود همین مضمون را از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است: «حدثنی أبو السائب، قال: ثنی أبو جعفر محمد بن عبد الله بن أبی سارة، عن أبیه أب جد سعد، عن أبی جعفر: تَعالى‏ جَدُّ رَبِّنا قال: کان کلاما من جهلة الجن.» (جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏29، ص66)

 

 

چنان که گذشت علاوه بر امامان اهل بیت (ع)، ربیع بن انس (متوفّی 136 ه.ق.) نیز به همین دیدگاه معتقد بوده است. از ابن عبّاس نیز روایتی نقل شده که تقریباً مؤیّد همین دیدگاه است:

 

 

-أخرج عبد الرزاق و عبد بن حمید عن ابن عباس قال لو علمت الجن أیة یکون فی الانس ما قالوا تعالى جَدُّ رَبِّنا. (الدرالمنثور فی تفسیر المأثور، ج‏6، ص271)

 

 

-... فأما ما رواه ابن أبی حاتم: حدثنا محمد بن عبد اللّه بن یزید المقرئ، حدثنا سفیان عن عمرو، عن عطاء، عن ابن عباس، قال: الجد أب و لو علمت الجن أن فی الإنس جدا ما قالوا تعالى جد ربنا، فهذا إسناد جید و لکن لست أفهم ما معنى هذا الکلام و لعله قد سقط شی‏ء و اللّه أعلم. (تفسیر ابن کثیر، ج‏8، ص251- همچنین نک: لسان العرب ؛ ج‏3 ؛ ص108)

 

 

روایات مخالف

 

 

روایات دیگری نیز هست که شامل این عبارت یا مشابه آن می باشد؛ مانند:

 

 

 1. «... أَمَّا آیَاتِ الْحَرَسِ‏ فَفِیهَا رِوَایَتَانِ الْأُولَى‏ ... الثَّانِیَةُ مَرْوِیَّةٌ عَنِ النَّبِیِّ ص‏ فِیهَا شِفَاءٌ مِنْ تِسْعِمِائَةٍ وَ تِسْعَةٍ وَ تِسْعِینَ دَاءً وَ هِیَ اقْرَأِ الْحَمْدَ وَ أَوَّلَ الْبَقَرَةِ إِلَى‏ الْمُفْلِحُونَ‏ وَ ... وَ فِی الْجِنِ‏ وَ أَنَّهُ تَعالى‏ جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً وَ أَنَّهُ کانَ یَقُولُ سَفِیهُنا عَلَى اللَّهِ شَطَطاً وَ ...» (جنة الأمان الواقیة ؛ ص193)

 

 

کفعمی این روایت را بدون سند آورده و دلالتش نیز قطعی نیست. نظائر آن در کتب عامّه نیز یافت می شود. (نک: الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج‏1، ص28)

 

 

2. دو دعای بی سند که سیّد بن طاوس آورده:

 

 

-... تَبَارَکَ اسْمُکَ وَ تَعَالَى‏ جَدُّکَ‏ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُکَ ... (الاقبال، ج2، ص228، دفتر تبلیغات اسلامی)

 

 

-... وَ مِنَ الدَّعَوَاتِ فِی یَوْمِ الْغَدِیرِ مَا وَجَدْنَاهُ فِی نُسْخَةٍ عَتِیقَةٍ مِنْ کُتُبِ الْعِبَادَاتِ ... أَفْلَحَ سَائِلُکَ وَ تَعَالَى‏ جَدُّکَ‏ وَ امْتَنَعَ عَائِذُکَ ... (الاقبال، ج2، ص289-300، دفتر تبلیغات اسلامی)

 

 

 3. «... وَ هُوَ الَّذِی أَلَّفَهُ وَ نَظَّمَهُ بَعْضاً إِلَى بَعْضٍ جَلَّ قُدْسُهُ وَ تَعَالَى‏ جَدُّهُ‏ وَ کَرُمَ وَجْهُهُ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ ...» (توحید المفضل، ص47، نشر الهادی- بحارالانوار، ج3، ص61)

 

 

کتاب توحید مفضّل متنی است که با اختلاف اندک به جبرئیل بن نوح نسطوری، جاحظ و امام صادق (ع) نسبت داده می شود. در جای خود ثابت شده که این کتاب سند درستی ندارد و غالیان آن را از جای دیگر گرفته و با تحریفاتی به امام صادق (ع) نسبت داده اند. ضمناً احتمال اضافه شدن تعبیر «تعالی جدّه» از سوی روات و ناسخین کم نیست.

 

 

4. «حدثّنَا مُحَمَّدٌ قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ قَالَ: حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ قَالَ: وَ حَدَّثَنَا أَبُو زَکَرِیَّا بِهَذَا الْکَلَامِ أَکْثَرَ مِنْ هَذَا وَ رَوَاهُ عَنْ أَهْلِ الْعِلْمِ مِنْ أَصْحَابِهِ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ ع‏: أَمَّا بَعْدُ ... وَ اللَّهُ قَاهِرٌ فَوْقَ عِبَادِهِ تَعَالَى‏ جَدُّهُ‏ وَ اسْتَوَتْ مِرَّتُهُ وَ اشْتَدَّتْ قُوَّتُهُ ...» (الغارات، ج1، صص82- 88، دارالکتاب الاسلامی)

 

 

با توجه به ضعف سند و طولانی بودن خطبه و اختلافات موجود در نقل های آن –چنان که در خود کتاب هم اشاره شده- استبعادی ندارد که عبارت «تعالی جدّه» از اضافات روات باشد.

 

 

5. «قَالَ ع‏ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِیٌّ وَ اللَّهُ تَعَالَى‏ [جَدُّهُ‏] سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِکَ‏.» (نهج البلاغة، حکمت 328)

 

 

لفظ «جدّه» فقط در برخی نسخ موجود است و این خود قرینه است بر اضافه شدن آن از سوی نسّاخ.

 

 

6. «تَسْبِیحُ عَلِیٍّ ع فِی الْیَوْمِ الثَّانِی‏: سُبْحَانَ مَنْ تَعَالَى‏ جَدُّهُ‏ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ ...» (الدعوات للراوندی، ص91، مدرسة الامام مهدی)

 

 

این روایت نیز سند ندارد و وقوع تحریف در آن متصوّر است.

 

 

7. «قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع‏ اعْتَلَّ الْحُسَیْنُ ع فَاحْتَمَلَتْهُ فَاطِمَةُ ع فَأَتَتِ النَّبِیَّ ص فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ لِابْنِکَ أَنْ یَشْفِیَهُ فَقَالَ ص یَا بُنَیَّةُ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الَّذِی وَهَبَهُ لَکَ وَ هُوَ قَادِرٌ عَلَى أَنْ یَشْفِیَهُ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى‏ جَدُّهُ‏ لَمْ یُنْزِلْ عَلَیْکَ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا فِیهَا فَاءٌ وَ کُلُّ فَاءٍ مِنْ آفَةٍ مَا خَلَا الْحَمْدَ فَإِنَّهُ لَیْسَ فِیهَا فَاءٌ فَادْعُ بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ فَاقْرَأْ فِیهِ الْحَمْدَ أَرْبَعِینَ مَرَّةً ثُمَّ صُبَّ عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ یَشْفِیهِ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَعُوفِیَ بِإِذْنِ اللَّه‏.» (دعوات الراوندی، ص189-مستدرک الوسائل، ج4، ص300)

 

 

علاوه بر ضعف سند، لفظ «جدّه» از سوی ناسخان اضافه شده است؛ چرا که در مصادر دیگر چنین عبارتی نیست. (نک: دعائم الإسلام ؛ ج‏2 ؛ ص146- بحار الأنوار ؛ ج‏59 ؛ ص104 و ج‏89 ؛ ص261)

 

 

8. «الْحَمْدُ لِلَّهِ الْفَاشِی فِی الْخَلْقِ حَمْدُهُ وَ الْغَالِبِ جُنْدُهُ وَ الْمُتَعَالِی جَدُّهُ‏ ...» (نهج البلاغة، خطبه 191)

 

 

9. تعبیر «جدّک الاعلی» در برخی ادعیه بی سند. (نک: الاقبال، ج2، صص53 و 232 و ج3،  صص40 و 138- الدروع الواقیة، ص232، مؤسسة آل البیت- مصباح الکفعمی، ص309، دارالرضی) یکی از این دعاها به ابن مسعود منسوب است که پیشتر روایتی از امام صادق (ع) در تخطئه او گذشت: «... وَ مِنْهَا بِرِوَایَةِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ ص‏ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَعَاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِکَ وَ مُنْتَهَى الرَّحْمَةِ مِنْ کِتَابِکَ وَ بِاسْمِکَ الْأَعْظَمِ وَ جَدِّکَ‏ الْأَعْلَى‏ وَ کَلِمَاتِکَ التَّامَّات‏.» (مهج الدعوات و منهج العبادات، ص318، دار الذخائر)

 

 

به هر حال سند این دسته روایات، ضعیف است؛ بعضی از آنها احتمالاً از عامّه گرفته شده اند؛ احتمال تصحیف، تحریف، اضافه و نقل به معنا در آنها زیاد است و دلالت برخی نیز قطعی نیست.

 

 

امّا سند روایات دسته اوّل، معتبر است؛ متن آن به دلیل مخالفت با عامّه رجحان دارد؛ احتمال تحریف در آن نمی رود و نقل به معنا در آن ضرری ندارد و دلالتش صریح است.

 

 

نتیجه

 

 

از آن چه گفته شد، عبارت «یا من تعالی جدّه» در دعاء جوشن کبیر، ناروا به نظر می رسد. ممکن است این عبارت به دعا اضافه شده یا در آن تحریفی صورت گرفته باشد. با توجّه به طولانی بودن دعا چنین احتمالی بعید نیست؛ گر چه اصل دعا هم سند معتبری ندارد.