انگاره وراثت بر پایه برادری ایمانی، پس از ظهور امام مهدی ع

علی عادل زاده

 

روایاتی وجود دارد که در آن ادّعا شده قواعد ارث در زمان حکومت امام مهدی (ع) دگرگون شده و به جای خویشاوندی بر پایه‌ی برادری در عالم اظلّة (=سایه‌ها) نهاده خواهد شد. در ادامه به بررسی این روایات خواهیم پرداخت.

 

الف. بررسی سندی

 

1. روایت نخست

شیخ صدوق (ره) از امام صادق علیه السلام چنین روایت کرده است:

 

قَالَ الصَّادِقُ (ع):‏ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى آخَى بَیْنَ الْأَرْوَاحِ فِی الْأَظِلَّةِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْأَجْسَادَ بِأَلْفَیْ عَامٍ‏ فَلَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَرَّثَ الْأَخَ الَّذِی آخَى بَیْنَهُمَا فِی الْأَظِلَّةِ وَ لَمْ یُوَرِّثِ‏ الْأَخَ‏ فِی الْوِلَادَةِ. (من لا یحضره الفقیه، ج4، ص352- الهدایة، ص343- اعتقادات الامامیة، ص48)

 

صدوق این این حدیث را به عنوان آخرین روایت کتاب «الفرائض و المواریث» از من‌لا‌یحضره‌الفقیه در باب «نوادر المواریث» و نیز به عنوان آخرین حدیث در کتاب «الهدایة فی الأصول و الفروع» تحت عنوان «باب نادر» و نیز در باب «الاعتقاد فی النفوس و الارواح» از کتاب «إعتقادات الإمامیة» نقل کرده است. در هر سه مصدر، روایت مرسل است و سندی برای آن ذکر نشده است.

 

2. روایت دوم

شیخ صدوق (ره) در کتاب دیگر خود می‌نویسد:

 

حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَى رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا حَمْزَةُ بْنُ الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عِمْرَانَ الْبَرْقِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی الْحَسَنِ ع قَالا لَوْ قَدْ قَامَ الْقَائِمُ لَحَکَمَ بِثَلَاثٍ لَمْ یَحْکُمْ بِهَا أَحَدٌ قَبْلَهُ یَقْتُلُ الشَّیْخَ الزَّانِیَ وَ یَقْتُلُ مَانِعَ الزَّکَاةِ وَ یُوَرِّثُ الْأَخَ أَخَاهُ‏ فِی‏ الْأَظِلَّة. (الخصال، ج‏1، ص169- مختصر البصائر، ص416)

 

علی بن ابی حمزة واقفی و متّهم به دروغگویی است و حتّی روایات صریحی در طعن و لعن او وارد شده است. در این باره در کتب رجال به تفصیل بحث شده است. محمّد بن علی الهمدانی نیز بنا به دیدگاه شیخ طوسی، ابن غضائری و ابن الولید ضعیف است. (نک: معجم رجال الحدیث، ج17، صص318 و 319) ابن بطّة گفته: او همان ابوسمینة است؛ اما آقای خوئی دلائل خوبی بر تعدّد آن دو اقامه کرده است. (نک: معجم رجال الحدیث، ج17، ص322)
با توجّه به این که محمد بن علی الهمدانی به گفته‌ی نجّاشی با دو واسطه (پدر و پدربزرگش) از امام رضا علیه السلام  روایت می‌کند (نک: معجم رجال الحدیث، ج‌17، ص318) و این که علی بن ابی حمزة در حیات امام رضا علیه السلام مرده است؛ احتمالاً امکان نقل بی‌واسطه‌ی محمد بن علی الهمدانی از علی بن ابی حمزة وجود نداشته و ظاهراً سند دچار ارسالِ خفیّ یا جعل و تحریف است.

 

3. روایت سوم

در دلائل الامامة آمده است:

 

أَخْبَرَنِی أَبُو الْحُسَیْنِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ هَمَّامٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا سَعْدَانُ بْنُ مُسْلِمٍ، عَنْ جَهْمِ بْنِ أَبِی جَهْمَةَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى عَلَیْهِ السَّلَام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَبْدَانِ بِأَلْفَیْ عَامٍ، ثُمَّ خَلَقَ الْأَبْدَانَ بَعْدَ ذَلِکَ، فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا فِی السَّمَاءِ تَعَارَفَ فِی الْأَرْضِ، وَ مَا تَنَاکَرَ مِنْهَا فِی السَّمَاءِ تَنَاکَرَ فِی الْأَرْضِ، فَإِذَا قَامَ الْقَائِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَرَّثَ الْأَخَ فِی الدِّینِ، وَ لَمْ یُوَرِّثِ‏ الْأَخَ‏ فِی الْوِلَادَةِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ‏، فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ‏. (دلائل الإمامة، صص484 و 485)

 

مؤلف دلائل الامامة مجهول و انتساب آن به ابوجعفر طبری -چنان که در محلّ خود تحقیق شده-نادرست است. اسناد و متون این کتاب بیانگر ضعف شدید کتاب و ارتباط آشکار آن با جریان غلوّ است. در این باره پیش‌تر به تفصیل بحث کرده‌ایم.
با توجه به اسناد دیگر کتاب، مراد از ابوالحسین در این سند «محمد بن هارون بن موسی التلعکبری» است که نجّاشی بر او ترحّم کرده است. (معجم رجال الحدیث؛ ج‌3، ص62)
حال «جهم بن ابی جهمة» و حتّی «سعدان بن مسلم» چندان روشن نیست. نقل ابن همّام با دو واسطه از امام موسی بن جعفر علیه السلام نیز عادی نمی‌نماید؛ به ویژه که ابن همّام بعضاً از کسانی روایت می کند که خود از سعدان بن مسلم روایت دارند. 

 

4. روایت چهارم

در کتاب الهفت آمده است:

 

قال الصادق علیه السلام: ان الله اختار من بین الأرواح فی الأظلة ثم اسکنها الابدان ثم قال: فاذا خرج قائمنا علینا سلامه و رحمته و برکاته ورث الأخ الذی آخی الله بینهما فی الأظلة و لم یرث الأخ من ولادة الجسمانیة. (کتاب الهفت و الاظلة، باب66، ص189، تحقیق عارف تامر، مکتبة الهلال، بیروت)

 

کتاب الهفت از مهمّ‌ترین مصادر غلات است. اعتقاد به الوهیّت امامان، تناسخ، اباحی‌گری، باطنی‌گری، نفی بلایا، بابیّت، نفی مرگ امامان، مدح سران غلوّ و ... در سراسر این کتاب، بی‌پرده بیان شده است. 

 

نتیجه:
این روایات از نظر سند واجد شرائط اعتبار نیستند؛ بلکه قرائن سندی حاکی از پیوند با جریان غُلات است.

 

ب. بررسی متنی

 

1. مخالفت با نصّ قرآن

این که خویشاوندی نسبی و سببی و از جمله «برادری» در ارث معتبر است از ضروریات اسلام است که در قرآن بدان تصریح شده است:

 

- «یُوصیکُمُ اللَّهُ فی‏ أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ فَإِنْ کُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَکَ وَ إِنْ کانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَ لِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصی‏ بِها أَوْ دَیْنٍ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ لا تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً فَریضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلیماً حَکیماً. وَ لَکُمْ نِصْفُ ما تَرَکَ أَزْواجُکُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ کانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصینَ بِها أَوْ دَیْنٍ وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ وَلَدٌ فَإِنْ کانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ تُوصُونَ بِها أَوْ دَیْنٍ وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصى‏ بِها أَوْ دَیْنٍ غَیْرَ مُضَارٍّ وَصِیَّةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَلیمٌ‏. تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهینٌ‏.» (النساء: 11-14)

 

بنابراین مخالفت با این اصل ضروری تجاوز از «حدود الهی» و «عصیان» در مقابل خدا و رسول صلی الله علیه و آله و موجب «خلود» در آتش و «عذاب مهین» است. امام عصر عجّل الله تعالی فرجه الشریف نیز برای اقامه حدود و احیاء کتاب خداوند قیام می کند نه برای مخالفت با آن و تغییر احکامش.

 

- «یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتیکُمْ فِی الْکَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَکَ وَ إِنْ کانُوا إِخْوَةً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلیمٌ‏.» (النساء:176)

 

- «لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ لِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصیباً مَفْرُوضاً وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً.» (النساء: 117 و 118)

 

- «و لِکُلٍّ جَعَلْنا مَوالِیَ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ الَّذینَ عَقَدَتْ أَیْمانُکُمْ فَآتُوهُمْ نَصیبَهُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهیداً» (النساء: 33)

ممکن است گفته شود بنا بر برخی روایات، بخشی از دو آیه‌ی اخیر نسخ شده است؛ امّا باید دانست اوّلاً روایات درباره‌ی نسخ یا عدم نسخ این آیات مختلف است و وجوهی برای جمع میان آن‌ها بیان شده است و ثانیاً در هر حال آن چه نسخ شده برخی جزئیات است و دلالت آیه بر اصل کلّی جریان ارث بر پایه‌ی خویشاوندی همچنان ثابت است و لذا در بحث ما قابل استناد می‌باشد. بنا بر روایت معتبر امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه‌ی اخیر فرموده است: 

 

إِنَّمَا عَنَى بِذَلِکَ أُولِی الْأَرْحَامِ فِی الْمَوَارِیثِ وَ لَمْ یَعْنِ أَوْلِیَاءَ النِّعْمَةِ فَأَوْلَاهُمْ بِالْمَیِّتِ أَقْرَبُهُمْ إِلَیْهِ مِنَ الرَّحِمِ الَّتِی تَجُرُّهُ إِلَیْهَا. (وسائل الشیعة، ج26، ص63 و مستدرک الوسائل، ج‏17، ص154)

 

- «وَ الَّذینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولئِکَ مِنْکُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فی‏ کِتابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلیمٌ‏» (الانفال: 75)

 

- «النَّبِیُّ أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فی‏ کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُهاجِرینَ إِلاَّ أَنْ تَفْعَلُوا إِلى‏ أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً.» (الاحزاب: 6)

 

این آیات «میراث اخوّت» را نسخ کرده است. توضیح آن که گفته شده در آغاز اسلام که پیامبر (ص) میان مهاجران و انصار عقد اخوّت بست، این برادری در ارث و میراث نیز جاری بود، تا این که با آیات بالا نسخ شد:

 

«قوله‏ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا- وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ- وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ‏ فإن الحکم کان فی أول النبوة أن المواریث کانت على الأخوة لا على الولادة، فلما هاجر رسول الله ص إلى المدینة آخى بین المهاجرین و بین الأنصار فکان إذا مات الرجل یرثه أخوه فی الدین- و یأخذ المال و کان ما ترک له دون ورثته، فلما کان بعد بدر أنزل الله «النَّبِیُّ أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى‏ أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً» فنسخت آیة الأخوة بقوله «أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ‏» (تفسیر القمی، ج1، ص280)

 

در متن روایی مقدّمه ی تفسیر نعمانی که با سخنان مؤلف در هم آمیخته، چنین آمده است:

 

«إِنَّ النَّبِیَّ ص لَمَّا هَاجَرَ إِلَى الْمَدِینَةِ- آخَى بَیْنَ أَصْحَابِهِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ- وَ جَعَلَ الْمَوَارِیثَ عَلَى الْأُخُوَّةِ فِی الدِّینِ لَا فِی مِیرَاثِ الْأَرْحَامِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ‏ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا ... فِی سَبِیلِ اللَّهِ‏ ... أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ حَتَّى یُهاجِرُوا فَأَخْرَجَ الْأَقَارِبَ مِنَ الْمِیرَاثِ وَ أَثْبَتَهُ لِأَهْلِ الْهِجْرَةِ وَ أَهْلِ الدِّینِ خَاصَّةً فَلَمَّا قَوِیَ الْإِسْلَامُ أَنْزَلَ اللَّهُ‏ النَّبِیُّ أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى‏ أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً فَهَذَا مَعْنَى نَسْخِ الْمِیرَاثِ.» (وسائل الشیعة، ج‏26، ص 65)

 

همچنین رجوع شود به التبیان فی تفسیر القرآن، ج‏8 ، ص 318 و تفسیر جوامع الجامع ، ج‏2، ص34 و ج‏3، ص301  و مستدرک الوسائل، ج‏17، صص 152- 154

ناگفته نماند که آن چه در آغاز اسلام مطرح بوده وراثت بر اساس «عقد اخوّت» بوده که با «اخوّت ظلّی» متفاوت است؛ بنابراین حتّی این حکم منسوخ نیز با روایات مورد بحث موافق و سازگار نیست.

 

برخی از آیات فوق به اجماع مسلمین و نصوص متواتر نسخ نشده، بلکه خود ناسخ است و برخی دیگر نیز که منسوخ است، نسخ آن در جهت اسقاط اعتبار خویشاوندی در میراث نیست. بنابراین اعتبار اخوّت نَسَبی در میراث به نصّ قرآن ثابت است و هر حدیثی که با آن مخالف باشد قابل اعتنا نیست:

 

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَى الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ‏ کُلُّ شَیْ‏ءٍ مَرْدُودٌ إِلَى الْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ کُلُّ حَدِیثٍ لَا یُوَافِقُ کِتَابَ اللَّهِ فَهُوَ زُخْرُفٌ‏. (الکافی ؛ دار الکتب الإسلامیة ؛ ج‏1 ؛ ص 69)

 

2. مخالفت با سنّت قطعی رسول خدا (ص)
این که بنابر سنّت رسول خدا (ص) نسب و از جمله «برادری» در میراث معتبر است از متواتراتِ همه مسلمین است. کافی است در کتاب «الفرائض و المواریث» از وسائل و مستدرک و دیگر کتب حدیث و فقه تورقی کنیم تا این مطلب ساده را دریابیم.

از سوی دیگر به نصّ و اجماع، دین اسلام و کتاب خدا پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله قابل نسخ و تغییر نیست؛ چنان که امام صادق (ع) فرموده است:

 

حَلَالُ‏ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ أَبَداً إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ أَبَداً إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَا یَکُونُ غَیْرُهُ وَ لَا یَجِی‏ءُ غَیْرُهُ. (الکافی، ج1، ص58)

 

و این نیز از متواترات و ضروریات است که امام مهدی علیه السلام برای احیاء کتاب خدا و برپایی سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله قیام می کنند. پس از این مقدّمات قطعی می‌توان دریافت که محال است امام مهدی (ع) با جریان ارث بر اساس اخّوت نسبی مخالفت کرده و آن را بر مبنایی قرار دهد که با قرآن و سنت سازگار نیست.

 

3. مخالفت با کتاب علی علیه السّلام
این هم از متواترات است که امام مهدی علیه السّلام بنا بر کتاب علی علیه السلام و صحیفه‌ی جامعه حکم کرده و قوانین را بر پا می‌دارند.
با توجّه به روایات متعدّد، در کتاب علی علیه السلام و صحیفه‌ی جامعه نیز، احکام ارث بر اساس نسب و سبب بیان شده است. به عنوان نمونه رجوع کنید به وسائل الشیعة، ج‏26، صص68 و 81 و 125 و 126 و 128 و 129 و 130 و 159 و 160 و 162 و 163 و 170 و 174 و 175 و 178 و 186 و 187 و 188 و 197 و 200 و 212 و مستدرک الوسائل، ج‏17، صص179 و 180 و ...
پس چگونه ممکن است ایشان ارث را بر پایه‌ای نهد که کتاب علی (ع) و صحیفه‌ی جامعه خلاف آن را معتبر شمرده است، در حالی که مبنای حکومت ایشان همین کتاب است؟!

 

4. عناصر غلوّ
در این روایت مفاهیمی دیده می‌شود که گر چه از مختصّاتِ غلوّ نیست، در فضای غلوّ پررنگ‌تر و برجسته‌تر است. مثلاً ذکر مکرّرِ عالم «اظلّة» و اصالت بخشیدن به آن؛ تأکید بر «اخوّت» و بیش از حدّ به حقوق برادران پرداختن و در نهایت پیوندِ «باطن» را جایگزین «ظاهر» نمودن، از عناصر کلیدیِ تفکّر غُلات است.

جالب‌تر آن که غالیان به صراحت از اعتبار اخوّت به جای نسب در ارث و میراث سخن گفته‌اند. مثلاً حسین بن حمدان، غالی نصیری در روایت مشهور خیط چنین آورده است:

 

«...‏ قَالَ جَابِرٌ: قُلْتُ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَلْ بَعْدَ هَذِهِ الْمَعْرِفَةِ تَقْصِیرٌ، قَالَ: نَعَمْ، إِنْ قَصَّرَ فِی حُقُوقِ إِخْوَانِهِ وَ لَمْ یَشْرَکْهُمْ فِی کُلِّ أَمْرِهِمْ وَ اسْتَأْثَرَ بِحُطَامِ الدُّنْیَا دُونَهُمْ فَهُنَالِکَ یُسْلَبُ الْمَعْرِفَةَ ... لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ أَخُو الْمُؤْمِنِ لِأَبِیهِ‏ وَ أُمِّهِ یَرِثُهُ وَ یَعْتَقِدُ مِنْهُ وَ هُوَ أَحَقُّ بِمِلْکِهِ مِنِ ابْنِهِ إِذَا کَانَ عَلَى مَذْهَبِهِ ... قَالَ جَابِرٌ: فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا حَالُ جَابِرٍ، فِیمَا یُنْفِقُهُ عَلَى أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ وَ هُمْ لَا یَعْرِفُونَ الْحَقَّ وَ شَفَقَتِی عَلَیْهِمْ أَکْثَرُ مِنْ شَفَقَتِی عَلَى إِخْوَانِی وَ أَنَا مِنْهُمْ، قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ مَا أَنْتَ مِنْهُمْ وَ لَا هُمْ مِنْکَ إِذَا کَانُوا لَا یَعْرِفُونَ هَذَا ... فَمَنْ کَانَ مُقَصِّراً فَلَیْسَ یَلْزَمُکَ حَقُّهُ وَ مَنْ کَانَ بَالِغاً فَهُوَ أَخُوکَ لِأَبِیکَ وَ أُمِّکَ تَرِثُهُ وَ یَرِثُکَ وَ لَیْسَ شَیْ‏ءٌ أَحَقَّ مِنْ حَقِّ أَخِیکَ الْمُؤْمِنِ ...» (الهدایة الکبری، صص231 و 232) 

 

در کتاب مناقب عتیق نیز که مجموعه‌ای است غالیانه، با اختلافاتی آمده است:

 

« ... قال جابر: قلت: یا ابن رسول اللّه، هل بعد ذلک شی‏ء یقصّرهم؟ قال صلّى اللّه علیه: نعم، إذا قصّروا فی حقوق إخوانهم و لم یشارکوهم فی أموالهم و فی سرّ أمورهم و علانیتهم فاستبدلوا بحطام الدنیا دونهم فهنالک تسلب المعرفة ... لأنّ المؤمن أخو المؤمن من أمّه و أبیه على هذا الأمر، لا یکون أخاه إلّا و هو أحقّ بما یملکه، فإذا کان من أبیه و أمّه و لیس یعرف هذا فلیس له أن یملّکه شیئا و لا یورثه و لا یرثه ...» (کتاب عتیق، صص130 و 131)

 

علّامه مجلسی (ره) این روایت را از مناقب عتیق بدونِ عبارت «فإذا کان من أبیه و أمّه و لیس یعرف هذا فلیس له أن یملّکه شیئا و لا یورثه و لا یرثه ...» روایت کرده است. (نک: بحارالانوار، ج26، ص17) گفتنی است در مرویّاتِ مرحوم مجلسی از منابع غلات، غالباً عباراتی که بطلانش روشن‌تر است، حذف شده است. ظاهراً حذف و اسقاط این موارد روش عمدیِ خودِ مجلسی برای جلوگیری از نشر فقراتِ باطل و انحرافی بوده است. این شیوه امّا آفاتی دارد و موجب کمرنگ شدن قرائن ضعف و مانع نقد و بررسی همه‌جانبه‌ی روایت است.

در باب پایانی «الهفت» نیز می‌خوانیم:

 

«قال الصادق لبعض اصحابه الحاضرین: اعزل اهلک و قاسم اخاک المؤمن مالک فانعم فان العلم مشاع غیر مقسوم بین المؤمنین و کذلک قال الله فی کتابه الکریم: قل من حرّم زینة الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق قل هی للذین آمنوا فی الحیاة الدنیا خالصة یوم القیامة. و کذلک ورد عن جدّی رسول الله محمد انه قال: جمیع ما خلق الله فی الدنیا للمؤمنین مشاع غیر مقسوم و ما لأعداء الله فیه نصیب.» (الهفت و الاظلة، ص باب67، ص 198)

 

در این جا لازم است به ریشه‌ی احتمالی این گونه عقائد غلات اشاره کنیم. فرق غلوّ، اقلّیت‌هایی کوچک، مخفی و منفور بودند و برای همین در برابر اکثریّت جامعه، نیاز به اتّحاد عمیق با یکدیگر داشتند؛ شاید همین موجب می‌شد که تأکید زیادی بر «حقوق برادری» داشته باشند. از سوی دیگر روحیه‌ی «اباحی» آنان انگیزه‌ای بود تا با اتّهام «تقصیر» تجاوز به حقوق دیگران را جایز شمرده و در بین خود نیز حدود مالی، جنسی و ... را با عنوان «مواسات» زیر پا بگذارند. همچنین با توجّه به فرهنگ التقاطی غالیان و تأثر شدید آنان از مجوس، بعید نیست این نوع اشتراکی‌گری ریشه‌هایی در آیین مزدکی داشته باشد. «باطنی‌گری» نیز به کمک ایشان آمده تا با ارزش‌دادن به روابط و احکام باطنی و بی‌ارزش ساختن احکام و روابط ظاهری، اشتراک و تجاوز را  توجیه کنند.
بار دیگر به روایت بالا از کتاب الهفت دقّت کنیم: «همه‌ی آن چه خدا در دنیا آفریده، برای مؤمنین و میان آنان مشترک است و قسمت و مرزبندی در آن نیست و دشمنان خدا (یعنی همه‌ی افراد به جز غلات) هیچ نصیبی از آن ندارند.» نتیجه روشن این سخن این است که هر چه در دنیا است به نحو اشتراکی متعلّق به همه‌ی غلات است و دیگران حقّی در آن ندارند. چنین دیدگاه‌هایی به نحو ساده‌تر در غلات نخستین نیز وجود داشته است؛ چنان که در توصیفشان گفته‌اند: «یترادفون المرأة الواحدة و یشهدون بعضهم لبعض بالزور» (بصائر الدرجات، ج1، ص527)

 

5. اشکال تفسیری در روایت دلائل الامامة
چنان که گذشت در روایت دلائل الامامة به این آیه استناد شده است: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ‏، فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ‏.»
بنا بر آن چه از ظاهر و سیاق آیه برمی‌آید و در روایات دیگر ذکر شده و میان مفسّرین مشهور است، این آیه درباره‌ی قیامت است و مؤیّد معتبری برای تطبیق آن بر قیام قائم علیه السلام نیافتیم؛ بلکه می‌توان گفت بدیهی است که بعد از قیام قائم علیه السلام پیوندهای نسبی همچنان برقرار است؛ زیرا طبیعت زندگی اجتماعی در دنیا بر پایه‌ی انساب نهاده شده و از بین رفتن آن در دنیا بی‌معنا و ناممکن است. از روایات نیز حفظ انساب پس از ظهور امام علیه السلام برداشت می‌شود.

 

6. ناهمگون بودن روایت خصال
بار دیگر متن روایتِ خصال را مرور کنیم:

 

لَوْ قَدْ قَامَ الْقَائِمُ لَحَکَمَ بِثَلَاثٍ لَمْ یَحْکُمْ بِهَا أَحَدٌ قَبْلَهُ یَقْتُلُ الشَّیْخَ الزَّانِیَ وَ یَقْتُلُ مَانِعَ الزَّکَاةِ وَ یُوَرِّثُ الْأَخَ أَخَاهُ‏ فِی‏ الْأَظِلَّة. (الخصال، ج‏1، ص169)

 

در این روایت سه حکم به عنوان اختصاصات امام مهدی (ع) ذکر شده است که دو مورد نخست در روایت ابان بن تغلب از امام صادق (ع) نیز آمده است:

 

دَمَانِ فِی الْإِسْلَامِ حَلَالٌ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَا یَقْضِی فِیهِمَا أَحَدٌ حَتَّى یَبْعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَائِمَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِذَا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَائِمَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ حَکَمَ فِیهِمَا بِحُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الزَّانِی الْمُحْصَنُ یَرْجُمُهُ وَ مَانِعُ‏ الزَّکَاةِ یَضْرِبُ عُنُقَهُ‏. (من لا یحضره الفقیه، ج‏2، ص11)

 

همچنین رجوع کنید به المحاسن، ج‏1، صص87 و 88- الکافی، ج3، ص503- کمال الدین، ج2، ص671- ثواب الاعمال، صص235 و 236.
امّا میان این دو حکم و حکم سوم یعنی میراث اخوّت ظلّی تفاوت اساسی وجود دارد. دو حکم نخست در اصل شریعت ثابت و با کتاب و سنّت موافق است (مثلاً درباره حکم نخست نک: وسائل الشیعة، ج18، ص346) هر چند اجرای درستِ آن تا ظهورِ امام دوازدهم -عجّل الله تعالی فرجه الشّریف- میسّر نباشد؛ امّا حکم سوم در اصل شریعت ثابت نیست و با کتاب و سنّت مخالف است. 

 

نتیجه
با توجّه به آن چه گذشت این که حضرت مهدی (ع) میراث را بر پایه‌ی برادری در عالم اظلّة قرار خواهد داد، سند معتبری ندارد؛ همسو با تعالیم غالیان است و با کتاب و سنّت و روایات متواتر درباره‌ی شیوه‌ی حکومت امام مهدی (ع) سازگار نیست.