آیا شیخ مفید روز نهم ربیع را عید دانسته است؟

مشهور است که شیخ مفید (ره) نهم ربیع را عید دانسته است. این شهرت بر پایه برخی نسخ متأخّر کتاب «مسارّ الشیعة» شکل گرفته است.

شیخ عبّاس قمی (ره) درباره روز نهم ربیع می نویسد: «از کتاب مسارّ الشیعة نقل شده که فرموده این روز، عید بزرگ و روز عید بقر یعنی شکافتن است و از برای آن شرح بزرگی است که در غیر این موضع ذکر شده و حضرت رسول صلّی الله علیه و آله این روز را عید فرموده و امر کرده که مردم نیز این روز را عید قرار دهند و ترید درست کنند.» (وقائع الایام، ص315)

از سخن ایشان روشن است که خود، این مطلب را در مسارّ الشیعة ندیده است. مصحح کتاب نیز در پاورقی نوشته است: «در مسارّ الشیعة چاپ کنگره شیخ مفید و چاپ آیت الله مرعشی نجفی این مطلب نبود.»

پیش از شیخ عبّاس، استادش میرزا حسین نوری (ره) نوشته است:

«قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ فِی کِتَابِ مَسَارِّ الشِّیعَةِ وَ فِی الْیَوْمِ التَّاسِعِ‏ مِنْهُ یَعْنِی الرَّبِیعَ‏ الْأَوَّلَ یَوْمَ الْعِیدِ الْکَبِیرِ وَ لَهُ شَرْحٌ کَبِیرٌ فِی غَیْرِ هَذَا الْمَوْضِعِ وَ عَیَّدَ فِیهِ النَّبِیُّ ص وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُعَیِّدُوا فِیهِ وَ یُتَّخَذَ فِیهِ الْمَرِیسُ‏ انْتَهَی.» (مستدرک الوسائل؛ ج‏2 ؛ ص522)

در نقل ایشان عبارت «عید البقر» وجود ندارد.

در کتابخانه مجلس، نسخه ای از مسارّ الشیعة وجود دارد که تاریخ کتابت آن 1305 ه.ق. است. در این نسخه آن چه شیخ عبّاس آورده، عیناً یافت می شود:

 

 

ابوالحسین خوئینی نیز گفته است این مطلب در نسخه ای از مسارّ الشیعة که با شماره 7940 در کتابخانه آستان قدس نگهداری می شود، وجود دارد. (فصل الخطاب فی تاریخ قتل ابن الخطّاب، هیئة خدام المهدی، پاورقی ص61)

امّا به چند دلیل این نسخ تحریف شده و نامعتبر می باشند:

1. در نسخه چاپ کنگره چنین مطلبی وجود ندارد. (مسار الشیعة، ص49، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید) این نسخه چاپی بر اساس نسخ خطّی متعدّد تهیّه شده و از جمله آن ها، نسخه ای است که در سال 391 به خطّ کوفی کتابت شده است؛ یعنی دقیقاً سه سال پس از تألیف کتاب توسّط شیخ مفید و در حالی که ایشان هنوز زنده بوده است. (البته برخی در اصالت این نسخه تردید کرده‌ یا آن را جعلی دانسته‌اند)

2. علاوه بر این نسخه، نسخه های چاپی و خطّی دیگر نیز فاقد این مطلب است. مثلاً رجوع کنید به نسخه ای از مسارّ الشیعة که ضمن مجموعه ای با نام «مجموعة نفیسة فی تاریخ الائمة» چاپ شده است. (مجموعة نفیسة فی تاریخ الأئمة علیهم السلام ؛ دار القارئ ؛ بیروت ؛ ص46)

تصاویر زیر که از سایت کتابخانه مجلس دریافت شده است، نسخه هایی از مسارّ الشیعة را نشان می دهد که در آن ذکری از نهم ربیع نیست.

 

نسخه ای به تاریخ 978 ه.ق. (شخصی در حاشیه نسخه مطلبی به این مضمون نوشته است: نهم ربیع روزی است که سر عمر بن سعد را نزد اهل بیت آوردند. اتّحاد نام عمر بن سعد و عمر بن الخطاب موجب شده مردم اشتباهاً گمان برند که روز قتل عمر خطّاب، نهم ربیع است. البته ادّعای حاشیه نویس فاقد سند تاریخی است.)

 

نسخه ای به تاریخ 1071

نسخه ای به تاریخ 1280

نسخه ای به تاریخ 1308

 

 

3. شیخ مفید در مسارّ الشیعة روز ضربت خوردن خلیفه را 26 ذی الحجة و درگذشت او را 29 ذی الحجة دانسته است. همچنین وفات امام حسن عسکری علیه السلام و انتقال خلافت به حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را در روز 4 ربیع دانسته است. (به نسخ مختلف مسارّ الشیعة رجوع شود.) بنابراین وجهی نداشته که نهم ربیع را عید بداند؛ زیرا در نظر او نه روز قتل خلیفه است و نه روز آغاز امامت امام مهدی (ع)!!

بنا بر آن چه شیخ عباس با واسطه مجهول از مسارّ الشیعة نقل کرده و عیناً در نسخه خطی مسارّ الشیعة به تاریخ 1305 ه.ق. آمده است، نهم ربیع «عید البقر» نامیده شده است. این تعبیر اشاره دارد به نفرین حضرت زهرا سلام الله علیها:

«... فقالت بقر الله‏ بطنک‏ کما بقرت صحیفتی ...» (شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید ؛ ج‏16 ؛ ص235)

«... فأخذ الکتاب منها لینظر فیه، فمزّقه و بقره، فقالت له: لم فعلت ذلک؟! بقر اللّه‏ تعالى بطنک؛ فقال ابن عبّاس: فاستجاب اللّه دعاءها و رأیناه کما دعت.» (غرر الأخبار ؛ ص91)

تناقض این بخش با بخش دیگر مسارّ الشیعة دلیل دیگری است بر اضافی و جعلی بودن آن؛ زیرا چنان که گفتیم شیخ مفید در همین کتاب تاریخ طعن عمر را 26 ذی الحجة و تاریخ مرگ او را 29 ذی الحجّة دانسته است.

4.  بسیاری از محدّثان در جوامع و مؤلفات خود (مانند بحار الانوار، وسائل الشیعة و ...) از مسارّ الشیعة روایت کرده اند، امّا هیچ یک چنین مطلب مهمّی را متذکّر نشده اند.

حتّی سید بن طاوس وقتی به ذکر نهم ربیع می رسد، هیچ حرفی از مسارّ الشیعة نمی زند؛ بلکه تصریح می کند:

«... و لم أجد فیما تصفّحت من الکتب إلى الآن موافقة أعتمد علیها للروایة الّتی رویناها عن ابن بابویه تغمده اللَّه بالرضوان ...» (الإقبال؛ ج‏3 ؛ ص113؛ مکتب الاعلام الاسلامی)

در حالی که او از کتاب التواریخ الشرعیة یا همان مسارّ الشیعة بسیار نقل کرده است. (الاقبال؛ ج‏1 ؛ صص264 و 282 و ج‏3 ؛ صص50 و 106 و 270) حتّی در همین باب مربوط به ربیع الاوّل به این کتاب استناد کرده است. (الاقبال؛ ج3، ص122)

نسخه ای که سیّد بن طاوس در اختیار داشته، به گفته خودش، در زمان حیات شیخ مفید نوشته شده است:

«و ممّا رویناه فی تعظیم صوم هذا الیوم بإسنادنا إلى شیخنا المفید رحمه اللّه فیما ذکره فی التواریخ‏ الشرعیّة من نسخة قد کتبت فی حیاته عند ذکر رجب فقال ما هذا لفظه ...» (الإقبال ؛ ج‏3 ؛ ص270)

همچنین در موارد متعدّد و از جمله پنج بار در باب ربیع الاول از کتاب حدائق الریاض نقل کرده و آن را به شیخ مفید نسبت داده است؛ با این حال هیچ اشاره ای به سخن شیخ مفید درباره نهم ربیع نکرده است.

 

بررسی سخن کفعمی

کفعمی در اعمال ماه ربیع نوشته است:

«وَ فِی تَاسِعِهِ رَوَى فِیهِ صَاحِبُ کِتَابِ مَسَارِّ الشِّیعَةِ أَنَّهُ مَنْ أَنْفَقَ فِیهِ شَیْئاً غُفِرَ لَهُ‏ و یستحب فیه إطعام الإخوان و تطیبهم و التوسعة فی النفقة و لبس الجدید و الشکر و العیادة و هو یوم نفی الهموم و روی أنه لیس فیه صوم و جمهور الشیعة یزعمون أن فیه قتل عمر بن الخطاب و لیس بصحیح قال محمد بن‏ إدریس ره فی سرائره من زعم أن عمر قتل فیه فقد أخطأ بإجماع أهل التواریخ و السیر و کذلک قال المفید ره فی کتاب التواریخ و إنما قتل عمر یوم الإثنین لأربع لیال بقین من ذی الحجة سنة ثلاث و عشرین من الهجرة نص على ذلک صاحب الغرة و صاحب المعجم و صاحب الطبقات و صاحب کتاب مسار الشیعة و ابن طاوس بل الإجماع حاصل من الشیعة و السنة على ذلک‏.» (جنّة الامان الواقیة، صص510 و 511، دار الرضیّ، قم، چاپ دوم)

1. اگر مراد کفعمی از «مسارّ الشیعة» همان کتاب شیخ مفید است در نسخ معتبر آن چنین مطلبی وجود ندارد. ضمنا نقل کفعمی با اضافاتی که در نسخه نامعتبرِ مورد استنادِ محدث نوری و محدث قمی آمده، نیز متفاوت است.

میرزا عبد الله افندی درباره سخن کفعمی می نویسد: «... ثم ما قاله من أن یوم السادس و العشرین من ذی الحجة هو یوم قتل عمر ابن الخطاب هو الذی قاله جماعة من علماء الامامیة، منهم الشیخ المفید فی رسالة مسار الشیعة ... و من جملة ما نقلناه أنه قد قال الکفعمی فی مصباحه: و تاسع ربیع الاول روى فیه صاحب کتاب مسار الشیعة أنه من أنفق فیه شیئا غفر له ... و أقول: و ما نقله الکفعمی أولا فی فضل الانفاق فی هذا الیوم من مسار الشیعة مما لم نجده فی النسخ التی رأیناها و هو أعرف به.» (ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج‏4، ص381، ذیل عنوان ابولؤلؤة فیروز)

بنابراین افندی نیز در نسخ مسارّ الشیعة مطلبی درباره نهم ربیع نیافته است. 

۲. کفعمی تصریح کرده که در مسار الشیعه قتل خلیفه بنا بر مشهور ثبت شده است؛ نه نهم ربیع.

۳. کفعمی کلام ابن ادریس را نقل به مضمون کرده و اصلش چنین است:

«فی الیوم السادس و العشرین منه، سنة ثلاث و عشرین من الهجرة، طعن عمر بن الخطاب. و فی التاسع‏ و العشرین منه، قبض عمر بن الخطاب ... و قد یلتبس على بعض أصحابنا یوم قبض عمر بن الخطاب، فیظن أنّه یوم التاسع من ربیع‏ الأول، و هذا خطأ من قائله، بإجماع أهل التاریخ و السیر، و قد حقق ذلک شیخنا المفید، فی کتابه کتاب التواریخ، و ذهب إلى ما قلناه.» (السرائر ؛ ج‏1 ؛ ص418)

 

نتیجه

حاصل بحث آن که شیخ مفید در مسارّ الشیعة هیچ مطلبی درباره نهم ربیع نگفته است؛ بلکه تاریخ طعن و قتل عمر بن خطاب و تاریخ آغاز امامت امام مهدی علیه السّلام را در غیر نهم ربیع دانسته است.