به کارگیری ترفند ترکیب احادیث در جعل روایت منسوب به تنویر الإیمان کلینی

 

بسم الله الرحمن الرحیم

علی عادل زاده

 

در پایانِ کتابِ «الشهادة الثالثة» که مجموعه بحث‌های «محمد السند» به تحقیق «علی الشکری» است، آمده است:

«قال الحافظ فتح الدین علی محمد الحنفی المتوفی سنة 1371 ه فی کتابه فلک النجاة فی الإمامة و الصلاة. قال: فائدة و فی تنویر الإیمان لمحمد بن یعقوب الکلینی حدیث فیه "أشهد أن أمیر المؤمنین و أمام المتقین علیا ولی اللّه" ...  أقول: لم نقف على کتاب تنویر الإیمان للکلینی فهذه الروایة مرسلة بالشهادة الثالثة فی أحد کتب الکلینی، نعم أخبرنا بعض الأفاضل بوجود نسخة من هذا الکتاب فی الباکستان و فی مکاتب العامة.» (الشهادة الثالثة، ص426-427)

 

در کتاب «فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه» آمده است:

«"روایاتى از تنویر الإیمان کلینى" از مؤلف ناشناخته. در فهرست مسجد اعظم چنین معرفى شده است: "روایاتى از تنویر الایمان کلینى (؟) و عنوان الفوائد محمد بن صمد طبرى راجع به اذان و شهادت ثالثه که گویا ساختگى باشد". نسخه ها: ۹۲۹۰ . قم ، مسجد اعظم: ۳۴۸۸ ، بدون نام کاتب ، بدون تاریخ کتابت ، رساله دوم مجموعه ، قطع خشتى ، ۲ برگ [فهرست مسجد اعظم ،قدیم: ۶۳۳].» (فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث، ج4، ص123، ش1545)

محمود ملکی تراکمه‌ای در مقاله «تنویر الإیمان و رسائل الأئمة علیهم السلام» متن روایت منسوب به تنویر الإیمان و مشخصاتِ را آورده و برخی از مشکلاتش را تذکر داده است (جنگ انجمن فهرست‌نگاران نسخه‌های خطی، دفتر اول، ص538-545). برخی از اطلاعات و نکاتی که ملکی آورده و بر جعلی بودن این روایت دلالت دارد، چنین است:

«برای اولین ‌بار حاج حسن علی صاحب، اهل لکنهو که اخباری نیز بود از این کتاب، حدیث اذان و اقامه را نقل کرده و برای علی بن اسماعیل بن زین العابدین حسینی سنجانی که وی نیز ساکن نجف و اخباری است فرستاده است ... حاج حسن علی صاحب هم بنا بر آن چه در این نسخه آمده، از واسطه یا واسطه‌هایی نامعلوم از سید حسن خراز بحرینی که وی نیز ناشناخته است، نقل کرده است. تنها متن شناخته شده از این کتاب، حدیث اذان و اقامه همراه با ذکر شهادتِ ثالثه است ... حدیث اذان و اقامه که از تنویر الإیمان نقل شده در دهه آخر قرن سیزدهم کتابت شده است ... هیچ یک از قدما چنین کتابی را گزارش نکرده‌اند ... حاج حسن علی صاحب اولین عالمی است که از تنویر الإیمان خبر داده است ... از آن جا که فرزند وی سید محمد مرتضی متوفای 1337ه‍ است می‌توان حدس زد که وی در اوایل قرن چهاردهم وفات کرده است ...» (جنگ انجمن فهرست‌نگاران نسخه‌های خطی، دفتر اول، ص538-540).

ملکی سپس به شباهتِ این روایت با روایاتی از شیخ صدوق و نیز روایتی در جامع الأخبار شعیری اشاره کرده و برخی اختلافاتِ آن‌ها را تذکر داده است. (جنگ انجمن فهرست‌نگاران نسخه‌های خطی، دفتر اول، ص540).

در ادامه متنِ روایت تنویر الإیمان را بر اساس آن چه در مقاله ملکی آمده با متنِ روایات شیخ صدوق و جامع الأخبار مقایسه کرده و شواهد جعلی بودن آن را بیشتر نشان می‌دهیم.

در ستون دوم متنِ روایت منسوب به تنویر الإیمان به صورت پشت سر هم آمده و در مقابلش متنِ روایات مشابهش درج شده است.

 

ردیف	حدیث تنویر الإیمان	روایات اصلی
1	بسم الله الرحمن الرحیم. حدیث الأذان و الإقامة أرسله حاج حسن علی صاحب، الأخباری المذهب ساکن بلدة لکنهو نقلاً من کتاب تنویر الإیمان للکلینی رحمه الله. قال: و قد نقل من عند السید حسن الخراز البحرینی فقط و هو هذا: محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد بن أبی نصر عن أبی الحسن الرضا علیه السلام عن أبیه عن آبائه عن أمیرالمؤمنین علیه السلام عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنّه قال:
2	لمّا أسری بی إلی السماء السادسة نزل ملک من السماء السابعة لم ینزل قبل ذلک الیوم قطّ فقال: الله أکبر الله أکبر. فقلت: کذلک الله ربی عزّ وجلّ حتّی فرغ من الأذان.	حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الوَرَّاقُ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْقَزْوِینِیُّ قَالا حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا الْعَبَّاسُ بْنُ سَعِیدٍ الْأَزْرَقُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو نَصْرٍ عَنْ عِیسَى بْنِ مِهْرَانَ عَنْ یَحْیَى بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ یَعْلَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَزَوَّر عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ أَنَّهُ ذُکِرَ عِنْدَهُ الْأَذَانُ فَقَالَ لَمَّا أُسْرِیَ بِالنَّبِیِّ ص إِلَى السَّمَاءِ تَنَاهَزَ إِلَى السَّمَاءِ السَّادِسَةِ نَزَلَ‏ مَلَکٌ‏ مِنَ‏ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ لَمْ یَنْزِلْ قَبْلَ ذَلِکَ الْیَوْمِ قَطُّ فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ أَنَا کَذَلِکَ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَا کَذَلِکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا ... (معانی الأخبار، ص42).
3	فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: جعلت فداک یا رسول الله لأی شیء قال المؤذّن الله أکبر أربعاً والباقی مثنی مثنی فبکی رسول الله صلی الله علیه وآله وبکینا لبکائه. ثمّ قال: أ تدری ما قال؟ قلت: الله ورسوله أعلم. قال: إنّ قول المؤذّن الله أکبر أوّلاً یقع علی قدمه وأزلیته وأبدیته وعلمه وقوّته وقدرته وحلمه وکرمه وجوده وعطائه وکبریائه وإذا قال المؤذّن الله اکبر ثانیاً فإنّه یقول الله الذی له الخلق والأمر بمشیئته کان الخلق ومنه کلّ شیء وإلیه یرجع الخلق وهو الأوّل قبل کلّ شیء لم یزل والآخر بعد کلّ شیء لا یزال والظاهر فوق کلّ شیء لا یدرک والباطن دون کلّ شیء لا یحدّ وهو الباقی وکلّ شی‏ء دونه فانٍ فالله علیم خبیر وعلمه بما کان کعلمه بما یکون قبل أن یکون وإذا قال الله أکبر ثالثاً فیقول هو القادر علی کلّ شیء یقدر علی ما یشاء القوی بقدرته المقتدر علی خلقه القوی بذاته قدرته قائمة علی الأشیاء کلّها إذا قضى‏ أمراً فإنّما یقول له ﴿کن فیکون﴾ وإذا قال الله أکبر رابعاً فیقول إنّه یحلم کأنّه لا یعلم‏ ویصفح کأنّه لا یرى‏ ویغفر کأنّه لا یعصی لا یعجّل بالعقوبة کرماً وتصفّحاً وإنّه جواد جزیل العطاء کریم الفعال‏ فهو أکبر من أن یدرک کنهه ووصفه وکیفیته کأنّه یقول الله أجلّ من أن یدرک الواصفون قدر صفته الّذی هو موصوف به وإنّما یصفه الواصفون صفته علوّاً کبیراً فاللّه أعلى وأجلّ وهو الغنی عن عباده لا حاجة به إلى أعمال خلقه‏. وأمّا قوله أشهد أن لا إله إلّا الله فإعلام بأنّ الشّهادة لا تجوز إلّا بمعرفة من القلب کأنّه یقول اعلم أنّه لا معبود إلّا اللّه عزّ وجلّ وأنّ کلّ معبود باطل سوى اللّه عزّ وجلّ وأقرّ بلسانی بما فی قلبی من العلم بأنّه لا إله إلّا هو اللّه وأشهد أن لا ملجأ من اللّه إلّا إلیه ولا منجى من شرّ کلّ ذی شرٍّ وفتنة کلّ ذی فتنةٍ إلّا باللّه‏ وفی مرّة الثّانیة أشهد أن لا إله إلّا اللّه معناه أشهد أن لا هادی لی إلّا اللّه‏ ولا دلیل لی إلّا اللّه‏ أشهد سکان السّماوات وسکان الأرض وما فیهنّ من الملائکة والنّاس أجمعین وما فیهنّ من الجبال‏ والأشجار والدوابّ والوحوش وکلّ رطب ویابس بأنّی أشهد أن لا خالق إلّا اللّه ولا رزّاق ولا معبود ولا ضارّ ولا نافع ولا قابض ولا باسط ولا معطی ولا مانع و لاناصح‏ ولا کافی ولا شافی ولا مقدّم ولا مؤخّر إلّا اللّه له الخلق والأمر وبیده الخیر کلّه تبارک اللّه ربّ العالمین‏. وأمّا قوله أشهد أنّ محمّداً رسول اللّه‏ فإنّه یدلّ علی أنّه یشهد بأنّه لا إله إلّا هو وأنّ محمّداً رسول الله عبده ورسوله ونبیه وصفیه ونجیبه أرسله إلى کافّة الناس أجمعین ﴿بالهدى‏ ودین الحقّ لیظهره على الدّین کلّه ولو کره المشرکون﴾ وأشهد من فی السّماوات والأرض والنّبیین والمرسلین والملائکة والنّاس أجمعین‏ وأنّ محمّداً سید الأوّلین والآخرین‏ وفی المرّة الثّانیة أشهد أنّ محمّداً رسول اللّه یقول لا حاجة لأحد إلى أحد إلّا إلى اللّه‏ الواحد القهّار الغنی عن عباده والخلائق أجمعین وأنّه أرسل محمّداً إلى کافّة الخلق بشیراً ونذیراً وداعیاً إلى اللّه بإذنه وسراجاً منیراً فمن أنکره وجحده ولم یؤمن به أدخله اللّه عزّ وجلّ نار جهنّم خالداً مخلّداً لا ینفک عنها أبداً.	حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَرْوَزِیُّ الْحَاکِمُ الْمُقْرِی قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْمُقْرِی الْجُرْجَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَکْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْمَوْصِلِیُّ بِبَغْدَادَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَاصِمٍ الطَّرِیفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو زَیْدٍ عَبَّاسُ بْنُ یَزِیدَ بْنِ یَزِیدَ بْنِ الْحَسَنِ الْجَمَّالُ مَوْلَى زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ أَخْبَرَنِی [أَبِی‏] یَزِیدُ بْنُ یَزِیدَ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنِی مُوسَى بْنُ جَعْفَرِ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ: کُنَّا جُلُوساً فِی الْمَسْجِدِ إِذْ صَعِدَ الْمُؤَذِّنُ الْمَنَارَةَ فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَبَکَى أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع وَ بَکَیْنَا لِبُکَائِهِ فَلَمَّا فَرَغَ الْمُؤَذِّنُ قَالَ أَ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ الْمُؤَذِّنُ قُلْنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ وَصِیُّهُ أَعْلَمُ قَالَ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا یَقُولُ لَضَحِکْتُمْ قَلِیلًا وَ لَبَکَیْتُمْ کَثِیراً فَلِقَوْلِهِ اللَّهُ أَکْبَرُ مَعَانٍ کَثِیرَةٌ مِنْهَا أَنَّ قَوْلَ الْمُؤَذِّنِ اللَّهُ أَکْبَرُ یَقَعُ عَلَى قِدَمِهِ‏ وَ أَزَلِیَّتِهِ‏ وَ أَبَدِیَّتِهِ وَ عِلْمِهِ وَ قُوَّتِهِ وَ قُدْرَتِهِ وَ حِلْمِهِ وَ کَرَمِهِ وَ جُودِهِ وَ عَطَائِهِ وَ کِبْرِیَائِهِ فَإِذَا قَالَ الْمُؤَذِّنُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ الَّذِی‏ لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ وَ بِمَشِیَّتِهِ کَانَ الْخَلْقُ وَ مِنْهُ کُلُّ شَیْ‏ءٍ لِلْخَلْقِ وَ إِلَیْهِ یَرْجِعُ الْخَلْقُ وَ هُوَ الْأَوَّلُ قَبْلَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ لَمْ یَزَلْ وَ الْآخِرُ بَعْدَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ لَا یَزَالُ وَ الظَّاهِرُ فَوْقَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ لَا یُدْرَکُ وَ الْبَاطِنُ دُونَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ لَا یُحَدُّ وَ هُوَ الْبَاقِی وَ کُلُّ شَیْ‏ءٍ دُونَهُ فَانٍ وَ الْمَعْنَى الثَّانِی اللَّهُ أَکْبَرُ أَیِ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ عَلَیْهِمْ بِمَا کَانَ وَ یَکُونُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ وَ الثَّالِثُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَیِ الْقَادِرُ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ یَقْدِرُ عَلَى مَا یَشَاءُ الْقَوِیُّ لِقُدْرَتِهِ الْمُقْتَدِرُ عَلَى خَلْقِهِ الْقَوِیُّ لِذَاتِهِ قُدْرَتُهُ قَائِمَةٌ عَلَى الْأَشْیَاءِ کُلِّهَا إِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ وَ الرَّابِعُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَى مَعْنَى حِلْمِهِ وَ کَرَمِهِ یَحْلُمُ کَأَنَّهُ لَا یَعْلَمُ وَ یَصْفَحُ کَأَنَّهُ لَا یَرَى وَ یَسْتُرُ کَأَنَّهُ لَا یُعْصَى لَا یُعَجِّلُ بِالْعُقُوبَةِ کَرَماً وَ صَفْحاً وَ حِلْماً وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ فِی مَعْنَى اللَّهُ أَکْبَرُ أَیِ الْجَوَادُ جَزِیلُ الْعَطَاءِ کَرِیمُ الْفَعَالِ‏ وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فِیهِ نَفْیُ صِفَتِهِ وَ کَیْفِیَّتِهِ کَأَنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یُدْرِکَ الْوَاصِفُونَ قَدْرَ صِفَتِهِ الَّذِی هُوَ مَوْصُوفٌ بِهِ وَ إِنَّمَا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ عَلَى قَدْرِهِمْ لَا عَلَى قَدْرِ عَظَمَتِهِ وَ جَلَالِهِ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ أَنْ یُدْرِکَ الْوَاصِفُونَ صِفَتَهُ عُلُوّاً کَبِیراً وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ کَأَنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَعْلَى وَ أَجَلُّ وَ هُوَ الْغَنِیُّ عَنْ عِبَادِهِ لَا حَاجَةَ بِهِ إِلَى أَعْمَالِ خَلْقِهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَإِعْلَامٌ بِأَنَّ الشَّهَادَةَ لَا تَجُوزُ إِلَّا بِمَعْرِفَتِهِ مِنَ الْقَلْبِ کَأَنَّهُ یَقُولُ أَعْلَمُ أَنَّهُ لَا مَعْبُودَ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَّ کُلَّ مَعْبُودٍ بَاطِلٌ سِوَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أُقِرُّ بِلِسَانِی بِمَا فِی قَلْبِی مِنَ الْعِلْمِ بِأَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدَ أَنَّهُ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ وَ لَا مَنْجَى مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شَرٍّ وَ فِتْنَةِ کُلِّ ذِی فِتْنَةٍ إِلَّا بِاللَّهِ وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مَعْنَاهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا هَادِیَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا دَلِیلَ لِی إِلَى الدِّینِ إِلَّا اللَّهُ وَ أُشْهِدُ اللَّهَ بِأَنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أُشْهِدُ سُکَّانَ السَّمَاوَاتِ وَ سُکَّانَ الْأَرَضِینَ وَ مَا فِیهِنَّ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ مَا فِیهِنَّ مِنَ الْجِبَالِ وَ الْأَشْجَارِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْوُحُوشِ وَ کُلِّ رَطْبٍ وَ یَابِسٍ بِأَنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا خَالِقَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا رَازِقَ وَ لَا مَعْبُودَ وَ لَا ضَارَّ وَ لَا نَافِعَ وَ لَا قَابِضَ وَ لَا بَاسِطَ وَ لَا مُعْطِیَ وَ لَا مَانِعَ وَ لَا نَاصِحَ وَ لَا کَافِیَ وَ لَا شَافِیَ وَ لَا مُقَدِّمَ وَ لَا مُؤَخِّرَ إِلَّا اللَّهُ لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ وَ بِیَدِهِ الْخَیْرُ کُلُّهُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ‏ وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ یَقُولُ أُشْهِدُ اللَّهَ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ نَبِیُّهُ وَ صَفِیُّهُ وَ نَجِیُّهُ أَرْسَلَهُ إِلَى کَافَّةِ النَّاسِ أَجْمَعِینَ‏ بِالْهُدى‏ وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ‏ وَ أُشْهِدُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ أَنَّ مُحَمَّداً سَیِّدُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا حَاجَةَ لِأَحَدٍ [إِلَى أَحَدٍ] إِلَّا إِلَى اللَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ الْغَنِیِّ عَنْ عِبَادِهِ وَ الْخَلَائِقِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ أَنَّهُ أَرْسَلَ مُحَمَّداً إِلَى النَّاسِ‏ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ داعِیاً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً فَمَنْ أَنْکَرَهُ وَ جَحَدَهُ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِداً مُخَلَّداً لَا یَنْفَکُّ عَنْهَا أَبَداً (معانی الأخبار، ص38-40)
4	وأمّا قوله «أشهد أنّ أمیر المؤمنین وإمام المتّقین علیاً ولی الله» فکأنّه یقول قالت الملائکة قد تمّ علیکم یا أمّة محمّد، ما بعث الله رسوله إلّا لیظهر نصره فعلیکم بعلی بن أبی طالب فلا تضیعوا فإنّه إمامکم وعماد دینکم القیم ولا یقبل الله عمل عبد إلّا به فتعاهدوه یغفر الله لکم ذنوبکم ویکفّر عنکم سیئاتکم ولا تتولّوا عنه	عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع‏ أَنَّهُ سَأَلَ عَنِ النَّبِیِّ ص عَنْ تَفْسِیرِ الْأَذَانِ فَقَالَ ص ... وَ إِذَا قَالَ حَیَّ عَلَى الصَّلَاةِ فَإِنَّهُ یَقُولُ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ دِینٌ قَدْ أَظْهَرَهُ اللَّهُ لَکُمْ وَ رَسُولُهُ فَلَا تُضَیِّعُوهُ وَ لَکِنْ تَعَاهَدُوا یَغْفِرِ اللَّهُ لَکُمْ تَفَرَّغُوا لِصَلَاتِکُمْ فَإِنَّهُ عِمَادُ دِینِکُمْ (جامع الأخبار، ص67).
5	وفی المرّة الثانیة «أشهد أنّ أمیر المؤمنین وإمام المتّقین علیاً ولی الله» فیقول یا عباد الله لا تغفلوا عن ذمّة الله وذمّة رسوله المصطفی یا معشر الناس إنّی قد أخبرتکم بما لا یتمّ دینکم ولا یستکمل إیمانکم ولا أذانکم ولا إقامتکم ولا صلاتکم وصومکم وحجّکم ولا خمسکم ولا زکاتکم ولا مبدؤکم ولا معادکم إلّا به وقد أظهر الله لکم فتمسّکوا به فإنّه حجّة الله علیکم بعد الرسول وإنّه حبل ممدود من الله إلیکم فاعتصموا بحبل الله جمیعاً ولا تفرّقوا ألا إنّه لا انقطاع له أبداً ولا تنازعوا ولا تخلفوا بعد ما جاءکم العلم بغیاً بینکم وعدواناً ولا تعتدوا حدود الله ﴿ومن یتعدّ حدود اللّه فقد ظلم نفسه﴾‏ ﴿وما للظّالمین من أنصار﴾
6	وأما قوله حیّ على الصلاة فإنه یقول یا أمة أحمد قد حضرتکم الصلاة فتهیئوا وتفرّغوا لها ودعوا عنکم شغل الدنیا	عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع‏ أَنَّهُ سَأَلَ عَنِ النَّبِیِّ ص عَنْ تَفْسِیرِ الْأَذَانِ فَقَالَ ص یَا عَلِیُّ الْأَذَانُ حُجَّةٌ عَلَى أُمَّتِی وَ تَفْسِیرُهُ إِذَا قَالَ الْمُؤَذِّنُ‏ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُ یَقُولُ اللَّهُمَّ أَنْتَ الشَّاهِدُ عَلَى مَا أَقُولُ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ قَدْ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَتَهَیَّئُوا وَ دَعُوا عَنْکُمْ شُغْلَ الدُّنْیَا ... (جامع الأخبار، ص67).
7	﴿وسارعوا إلی مغفرة من ربّکم﴾‏ ودعوة إلهکم فإنه ملک کریم ذو المجد والطول لا إله غیره وقد أذن لنا معاشر المسلمین بالدخول بحضرته بالصلاة والتقدّم له بذلک وقوله حیّ علی الصلاة ثانیا فإنه یقول قوموا إلی مناجاة ربکم وعرض حاجاتکم علی ربّکم وتوسلوا إلیه بکلامه وتشفّعوا به وأکثروا الذکر والقنوت والرکوع والسجود والخضوع والخشوع وارفعوا إلیه حوائجکم فقد أذن لنا فی ذلک فلا تنکبوا علی الطریق	وَ أَمَّا قَوْلُهُ حَیَّ عَلَى الصَّلَاةِ أَیْ هَلُمُّوا إِلَى خَیْرِ أَعْمَالِکُمْ وَ دَعْوَةِ رَبِّکُمْ وَ سارِعُوا إِلى‏ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ‏ وَ إِطْفَاءِ نَارِکُمُ الَّتِی أَوْقَدْتُمُوهَا وَ فَکَاکِ رِقَابِکُمُ الَّتِی رَهَنْتُمُوهَا لِیُکَفِّرَ اللَّهُ‏ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ‏ ذُنُوبَکُمْ وَ یُبَدِّلَ سَیِّئَاتِکُمْ حَسَنَاتٍ فَإِنَّهُ مَلِکٌ کَرِیمٌ‏ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ‏ وَ قَدْ أَذِنَ لَنَا مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ بِالدُّخُولِ فِی خِدْمَتِهِ وَ التَّقَدُّمِ إِلَى بَیْنِ یَدَیْهِ وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ حَیَّ عَلَى الصَّلَاةِ أَیْ قُومُوا إِلَى مُنَاجَاةِ اللَّهِ رَبِّکُمْ وَ عَرْضِ حَاجَاتِکُمْ‏  عَلَى رَبِّکُمْ وَ تَوَسَّلُوا إِلَیْهِ بِکَلَامِهِ وَ تَشَفَّعُوا بِهِ وَ أَکْثِرُوا الذِّکْرَ وَ الْقُنُوتَ وَ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ وَ الْخُضُوعَ وَ الْخُشُوعَ وَ ارْفَعُوا إِلَیْهِ حَوَائِجَکُمْ فَقَدْ أَذِنَ لَنَا فِی ذَلِکَ (معانی الأخبار، ص40)
8	وأما قوله حی علی الفلاح فإنه یقول یا أمة أحمد قد فتح الله لکم لا علیکم أبواب الرحمة فقوموا وخذوا نصیبکم من الرحمة تربحوا الدنیا والآخرة	عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع‏ أَنَّهُ سَأَلَ عَنِ النَّبِیِّ ص عَنْ تَفْسِیرِ الْأَذَانِ فَقَالَ ص ... وَ إِذَا قَالَ حَیَّ عَلَى الْفَلَاحِ فَإِنَّهُ یَقُولُ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ قَدْ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ أَبْوَابَ الرَّحْمَةِ فَقُومُوا وَ خُذُوا نَصِیبَکُمْ مِنَ الرَّحْمَةِ تَرْبَحُوا لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ... (جامع الأخبار، ص67).
9	أقبلوا إلی بقاء لا فناء معه ونجاة لا هلاک معها و تعالوا إلی حیاة لا موت معها وإلی نعیم لا نفاد معها وإلی ملک لا زوال له وإلی سرور لا حزن معه وإلی أنس لا وحشة معه وإلی نور لا ظلمة معه وإلی سعة لا ضیق معها وإلی بهجة لا انقطاع لها وإلی غنی لا فاقة معه وإلی صحة لا سقم معها وإلی عزّ لا ذلّ معه وإلی قوة لا ضعف معها وإلی کرامة یا لها من کرامة لا خذلان بعدها وفی المرة الثانیة حی علی الفلاح فإنه یقول سابقوا إلی ما دعوتکم إلیه وإلی جزیل الکرامة وعظیم المنة وسنی النعمة والفوز العظیم ونعیم الأبدی فی جوار محمّد ﴿فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر﴾‏	وَ أَمَّا قَوْلُهُ حَیَّ عَلَى الْفَلَاحِ فَإِنَّهُ یَقُولُ أَقْبِلُوا إِلَى بَقَاءٍ لَا فَنَاءَ مَعَهُ وَ نَجَاةٍ لَا هَلَاکَ مَعَهَا وَ تَعَالَوْا إِلَى حَیَاةٍ لَا مَوْتَ مَعَهَا وَ إِلَى نَعِیمٍ لَا نَفَادَ لَهُ وَ إِلَى مُلْکٍ لَا زَوَالَ عَنْهُ وَ إِلَى سُرُورٍ لَا حُزْنَ مَعَهُ وَ إِلَى أُنْسٍ لَا وَحْشَةَ مَعَهُ وَ إِلَى نُورٍ لَا ظُلْمَةَ مَعَهُ وَ إِلَى سَعَةٍ لَا ضِیقَ مَعَهَا وَ إِلَى بَهْجَةٍ لَا انْقِطَاعَ لَهَا وَ إِلَى غِنًى لَا فَاقَةَ مَعَهُ وَ إِلَى صِحَّةٍ لَا سُقْمَ مَعَهَا [وَ إِلَى عِزٍّ لَا ذُلَّ مَعَهُ‏] وَ إِلَى قُوَّةٍ لَا ضَعْفَ مَعَهَا وَ إِلَى کَرَامَةٍ یَا لَهَا مِنْ کَرَامَةٍ وَ اعْجَلُوا إِلَى سُرُورِ الدُّنْیَا وَ الْعُقْبَى وَ نَجَاةِ الْآخِرَةِ وَ الْأُولَى وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ حَیَّ عَلَى الْفَلَاحِ فَإِنَّهُ یَقُولُ سَابِقُوا إِلَى مَا دَعَوْتُکُمْ إِلَیْهِ وَ إِلَى جَزِیلِ الْکَرَامَةِ وَ عَظِیمِ الْمِنَّةِ وَ سَنِیِّ النِّعْمَةِ وَ الْفَوْزِ الْعَظِیمِ وَ نَعِیمِ الْأَبَدِ فِی جِوَارِ مُحَمَّدٍ ص فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ (معانی الأخبار، ص40)
10	وأما قوله حی علی خیر العمل فإنه یقول هلموا إلی ولایة محمد ووصیه وذریته فإنه خیر العمل ومرة ثانیة حی علی خیر العمل یدل علی أنه یقول یا عباد الله هلموا وسارعوا إلی برّ فاطمة وولدها	قال مصنف هذا الکتاب رضی الله عنه إنما ترک الراوی لهذا الحدیث ذکر حی على خیر العمل للتقیة. وَ قَدْ رُوِیَ فِی خَبَرٍ آخَرَ أَنَّ الصَّادِقَ ع سُئِلَ عَنْ مَعْنَى حَیَّ عَلَى خَیْرِ الْعَمَلِ فَقَالَ خَیْرُ الْعَمَلِ الْوَلَایَةُ. وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ خَیْرُ الْعَمَلِ بِرُّ فَاطِمَةَ وَ وُلْدِهَا ع (معانی الأخبار، ص41).
11	وقوله الله اکبر فإنه یقول الله أعلی وأجل من أن یعلم أحد من خلقه ما عنده من الکرامة بعبد أطاعه وأجابه أمره وعبده وعرف وعیده اشتغل به تعالی وبذکره وأحبه وأنس به واطمأن إلیه ووثق به وخافه ورجاه واشتاق إلیه ووافقه فی حکمه وقضائه ورضائه فی المرة الثانیة الله اکبر فإنه یقول الله أکبر و أعلی وأجل من أن یعلم أحد مبلغ کرامته لأولیائه و عقوبته لأعدائه ومبلغ عفوه وغفرانه ونعمه لمن [و]أجاب رسوله ومبلغ عذابه ونکاله [و]لمن أنکره وجحده وأما قوله لا إله إلا الله فإنه یقول لله الحجة البالغة علیهم بالرسول والرسالة والبیان والدعوة وهو أجل من أن یکون لأحد منهم علیه حجة فمن أجابه فله النور والکرامة ومن أنکره وجحده فإن الله غنی عن العالمین وهو أسرع الحاسبین	وَ أَمَّا قَوْلُهُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَعْلَى وَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یَعْلَمَ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِهِ مَا عِنْدَهُ مِنَ الْکَرَامَةِ لِعَبْدٍ أَجَابَهُ وَ أَطَاعَهُ وَ أَطَاعَ أَمْرَهُ وَ عَبَدَهُ وَ عَرَفَ وَعِیدَهُ وَ اشْتَغَلَ بِهِ وَ بِذِکْرِهِ وَ أَحَبَّهُ وَ آمَنَ بِهِ وَ اطْمَأَنَّ إِلَیْهِ وَ وَثِقَ بِهِ وَ خَافَهُ وَ رَجَاهُ وَ اشْتَاقَ إِلَیْهِ وَ وَافَقَهُ فِی حُکْمِهِ وَ قَضَائِهِ وَ رَضِیَ بِهِ وَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَعْلَى وَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یَعْلَمَ أَحَدٌ مَبْلَغَ کَرَامَتِهِ لِأَوْلِیَائِهِ وَ عُقُوبَتِهِ لِأَعْدَائِهِ وَ مَبْلَغَ عَفْوِهِ وَ غُفْرَانِهِ وَ نِعْمَتِهِ لِمَنْ أَجَابَهُ وَ أَجَابَ‏ رَسُولَهُ وَ مَبْلَغَ عَذَابِهِ وَ نَکَالِهِ‏  وَ هَوَانِهِ لِمَنْ أَنْکَرَهُ وَ جَحَدَهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مَعْنَاهُ لِلَّهِ‏ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ عَلَیْهِمْ بِالرَّسُولِ وَ الرِّسَالَةِ وَ الْبَیَانِ وَ الدَّعْوَةِ وَ هُوَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یَکُونَ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ عَلَیْهِ حُجَّةٌ فَمَنْ أَجَابَهُ فَلَهُ النُّورُ وَ الْکَرَامَةُ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ‏ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ‏ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِینَ‏ (معانی الأخبار، ص40-41)
12	وفی المرة الثانیة لا إله إلا الله فإنه یقول یا أیها الناس اعلموا أنی قد جعلت أمانة سبع سماوات و سبع أرضین فی أعناقکم فإن شئتم فاقبلوا وإن شئتم فادبروا فمن أجابنی فقد ربح ومن لم یجبنی فلا یضرّنی.	عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع‏ أَنَّهُ سَأَلَ عَنِ النَّبِیِّ ص عَنْ تَفْسِیرِ الْأَذَانِ فَقَالَ ص ... وَ إِذَا قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَإِنَّهُ یَقُولُ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ اعْلَمُوا أَنِّی قَدْ جَعَلْتُ أَمَانَةَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِینَ فِی أَعْنَاقِکُمْ فَإِنْ شِئْتُمْ فَأَقْبِلُوا وَ إِنْ شِئْتُمْ فَأَدْبِرُوا فَمَنْ أَجَابَنِی فَقَدْ رَبِحَ وَ مَنْ لَا یُجِبْنِی فَلَا یَضُرُّنِی ... (جامع الأخبار، ص67).
13	ثم قال رسول الله صلی الله علیه وآله: وفی الإقامة هذا مثنی مثنی إلا أنه یقول قامت الصلاة مرّتین بعد حی علی خیر العمل ویسقط تکبیرتین من الأول ومعنی قوله ذلک أنه حان وقت الزیارة والمناجاة وقضاء الحوائج ودرک المنی والوصول إلی الله عز وجل و إلی کرمه وعفوه ورضوانه وغفرانه	وَ مَعْنَى قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ فِی الْإِقَامَةِ أَیْ حَانَ وَقْتُ الزِّیَارَةِ وَ الْمُنَاجَاةِ وَ قَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ دَرْکِ الْمُنَى وَ الْوُصُولِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَى کَرَامَتِهِ وَ عَفْوِهِ وَ رِضْوَانِهِ وَ غُفْرَانِهِ (معانی الأخبار، ص41)
14	وفی المرة الثانیة إنه یقول یا عباد الله تهیئوا إلی إطفاء نیرانکم التی أوقدتموها علی ظهورکم بذنوبکم فإنه قد حضرتکم الصلاة فاسعوا إلی ذکر الله ولا تغفلوا عنّا بدنیاکم الفانیة إنی قد أخبرتکم وأقمت علیکم حجتی عند الله عز وجل	حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَکِّلِ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ وَاصِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ ع قَالَ سَمِعْتُ أَبِی یُحَدِّثُ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ قَالَ النَّبِیُّ ص‏ مَا مِنْ صَلَاةٍ یَحْضُرُ وَقْتُهَا إِلَّا نَادَى مَلَکٌ بَیْنَ یَدَیِ النَّاسِ قُومُوا إِلَى نِیرَانِکُمُ‏ الَّتِی‏ أَوْقَدْتُمُوهَا عَلَى ظُهُورِکُمْ فَأَطْفِئُوهَا بِصَلَاتِکُمْ (أمالی الصدوق، ص496).
15	فتعالوا إلی طاعة الله وخذوا سهمکم من رحمة الله وبرکاته ورضوانه	حَدَّثَنِی أَبُو الْحَسَنِ بْنُ عَمْرِ [و] بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَصْرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ خَلَفُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَلْخِیُّ بِهَا عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا عَیَّاشُ بْنُ الضَّحَّاکِ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ ابْنِ [جُرَیْجٍ‏] جریح عَنْ عَطَاءٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ ابْنِ عَبَّاسٍ بِالطَّائِفِ أَنَا وَ أَبُو الْعَالِیَةِ وَ سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ وَ عِکْرِمَةُ فَجَاءَ الْمُؤَذِّنُ فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ اسْمُ الْمُؤَذِّنِ قُثَمُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الثَّقَفِیُ‏  فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ أَ تَدْرُونَ مَا قَالَ الْمُؤَذِّنُ فَسَأَلَهُ أَبُو الْعَالِیَةِ فَقَالَ أَخْبِرْنَا بِتَفْسِیرِهِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ ... وَ إِذَا قَالَ حَیَّ عَلَى الْفَلَاحِ یَقُولُ هَلُمُّوا إِلَى طَاعَةِ اللَّهِ وَ خُذُوا سَهْمَکُمْ‏ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ یَعْنِی الْجَمَاعَةَ ... (معانی الأخبار، ص41-42).
16	واعلموا أن الصلاة إنما هی أفضل الأعمال وأزکاها وقد افترضها الله علی جمیع عباده.	عن محمد بن الحنفیة ... قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ هِیَ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ وَ أَزْکَاهَا عِنْدِی ... (معانی الأخبار، ص42).
17	ثم قال یا علی هذا الأذان والإقامة نور فمن أجابنی نجی ومن تخلفنی فیهما تفطری وتردی وکنت له خصما بین یدی الله عز وجل یوم القیامة ومن کنت له خصما فما أسوأ حاله.	عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع‏ أَنَّهُ سَأَلَ عَنِ النَّبِیِّ ص عَنْ تَفْسِیرِ الْأَذَانِ فَقَالَ ص ... ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ الْأَذَانُ نُورٌ فَمَنْ أَجَابَ نَجَا وَ مَنْ عَجَزَ خَسَفَ وَ کُنْتُ لَهُ خَصْماً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَعَالَى وَ مَنْ کُنْتُ لَهُ خَصْماً فَمَا أَسْوَءَ حَالَهُ (جامع الأخبار، ص67).

با تأمل در جدول بالا به وضوح جعلی بودن روایت تنویر الإیمان روشن می‌شود:

1. سند ادعاشده چنین است: «تنویر الإیمان للکلینی ... محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد بن أبی نصر عن أبی الحسن الرضا علیه السلام ...». در سند اختلالی وجود دارد و باید درستش چنین باشد: «محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد بن عیسی عن أحمد بن محمد بن أبی نصر عن أبی الحسن الرضا (ع).» اگر کلینی چنین روایتی در اختیار داشت در ابواب مربوط به اذان و اقامه از کتابِ کافی می‌آورد و در کتبِ فقهی و حدیثی پس از او روایت می‌شد. همچنین اگر چنین روایتی با این سندِ صحیح عالی از عطار، اشعری و بزنطی وجود داشت در کتبِ حدیثی و فقهی مانندِ کتب صدوق، تهذیب الأحکام و ... نقل می‌شد و شیخ صدوق روایاتِ شهادت ثالثه در اذان را از جعلیاتِ مفوضه نمی‌دانست )من لا یحضره الفقیه، ج‏1، ص290) و شیخ طوسی روایاتش را «شواذ الأخبار» نمی‌خواند (النهایة، ص69). با وجود این که چند روایت درباره اذان از بزنطی نقل شده هیچ جا چنین روایتی از او نقل نشده، در حالی که علمای متقدم و حتی برخی از متأخران به کتابِ بزنطی دسترسی داشته‌اند.
2. چنان که در جدول نشان داده شده، متنِ روایت ادعاشده ترکیبی از 6 متن مستقل است. 4 تا از این متن‌ها از باب «معانی حروف الأذان و الإقامة» در معانی الأخبار شیخ صدوق اخذ شده است که عبارتند از احادیث شماره 1، 2 و 4 این باب، به علاوه توضیح شیخ صدوق ذیل حدیث شماره 1. دو متن دیگر نیز یکی از جامع الأخبار شعیری اخذ شده و دیگری مرتبط با حدیث مشهوری است که در چند منبع و از جمله امالی شیخ صدوق آمده است. طولانی بودن متون و شباهتِ دقیق و لفظ به لفظ آن‌ها شکی بقی نمی‌گذارد که حدیث تنویر الإیمان برگرفته از همین احادیث است؛ به ویژه که 4 تا از متون مشابه، در معانی الأخبار شیخ صدوق به صورت متوالی آمده‌اند.
3. متون مشابه دارای اسناد مستقل است و با هم ارتباطی ندارند. همچنین هیچ یک از آن‌ها با کلینی، عطار، اشعری، بزنطی و امام رضا (ع) مرتبط نیست. این نکته هم به خوبی نشان می‌دهد که متن و سند حدیث تنویر الإیمان حاصل جعل و ترکیب است.
4. جاعل، ترتیب روایاتِ اصلی را به هم ریخته و متون را در هم آمیخته است که در جدول با رنگ‌بندی مشخص شده است. ردیف 2 و 16 از حدیث منسوب به محمد بن حنفیه (رنگ آبی) گرفته شده است. ردیف 3، 7، 9، 11 و 13 از حدیث منسوب به امام حسین (ع) از امیر المؤمنین (ع) (رنگ سبز) گرفته شده است. ردیف 4، 6، 8، 12 و 17 از حدیث منسوب به امیرالمؤمنین (ع) از پیامبر (ص) در جامع الأخبار (رنگ بنفش) گرفته شده است. ردیف 15 از حدیث منسوب به ابن عباس، ردیف 14 از حدیث منسوب به پیامبر (ص) گرفته شده است.
5. در ردیف 10 توضیحاتی که شیخ صدوق ذیل روایتِ منسوب به امام حسین (ع) از امیرالمؤمنین (ع) آورده با قدری تغییر به داخل متنِ روایت انتقال داده است.
6. در ردیف 2 ضمایر را از غایب به متکلم تغییر داده تا با سیاق متن جدید متناسب شود.
7. در ردیف 3 راوی و پاسخ‌دهنده را از امام حسین (ع) و امیرالمؤمنین (ع) به امیر المؤمنین (ع) و پیامبر (ص) تغییر داده تا با سیاق جدید متناسب باشد.
8. در ردیف 4 جملاتی را که در متن اصلی درباره «حی علی الصلاة» و فضل نماز است تحریف کرده و آن را در شرح شهادتِ ثالثه و در فضل امیرالمؤمنین (ع) وانمود کرده است. ضعف عربیت و عدم فصاحت در این بخش آشکار است.
9. از آن جا که در ردیف 4 شرح «حی علی الصلاة» را به شرح شهادت ثالثه تبدیل کرده، مجبور شده به هنگامِ شرح «حی علی الصلاة» در ردیف 6، جملاتی را که در متن اصلی مربوط به شرح تکبیر است بیاورد!
10. غیرفصیح‌ترین بخش روایت تنویر الإیمان، بخش مربوط به شهادت ثالثه یعنی ردیف 4 و 5 است که مقصود اصلی جاعل بوده و به ویژه در سرتاسر ردیف 5 که به کلی توسط جاعل افزوده شده و متن مشابهی ندارد، رکاکت تعابیر هویدا است؛ مثلاً گفته است: «لا یتمّ دینکم ولا یستکمل إیمانکم ولا أذانکم ولا إقامتکم ولا صلاتکم وصومکم وحجّکم ولا خمسکم ولا زکاتکم ولا مبدؤکم ولا معادکم إلّا به»؛ در حالی که کامل شدن مبدأ و معاد و عطف آن به اعمال عبادی و شرعی، معنای مناسبی ندارد. یا تعبیر «أظهر الله لکم فتمسکوا به» معنای درستی ندارد. همچنین جمله «ألا إنه لا انقطاع له ابدا» در این سیاق چندان تناسبی ندارد و از تفسیر «لا انفصام لها» گرفته شده است (نمونه: تفسیر القمی، ج1، ص85). سستی دیگر تعابیر این بخش نیز مخفی نیست.
11. در متن روایت تنویر الإیمان تحریفات و مشکلات دیگری نیز دیده می‌شود که با تأمل در جدول می‌توان دریافت. مثلا در ردیف 3 سؤال آغاز حدیث «فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: جعلت فداک یا رسول الله لأی شیء قال المؤذّن الله أکبر أربعاً والباقی مثنی مثنی» با واکنش پیامبر (ص) و پاسخ ایشان چندان متناسب نیست. از مقایسه با متون اصلی ‌می‌توان دریافت که جاعل، این عبارات را تحریف کرده تا زمینه ترکیب احادیث را به وجود آورد.

 

با توجه به همه شواهدی که آورده شد، حدیث ادعاشده از جعلیاتِ متأخر است و در اثر ترکیب و تحریف 5 حدیث و یک توضیح از شیخ صدوق و افزودن مطالب دلخواه جاعل به آن‌ها ساخته شده است. ظاهرا جاعل مشرب اخباری داشته و با انگیزه ترویج و تثبیت شهادت ثالثه به عنوان جزء اصلی اذان و دفع اشکالات بیشتر فقها و محدثان دست به چنین جعلی زده است.