بررسی تفسیر سوره توحید به روایت شیخ صدوق و ارتباط آن با تصوّف

بررسی سند روایت و نکاتی پیرامون آن

مرحوم شیخ صدوق (ره) در کتاب توحید، بابی گشوده به نام «باب تفسیر قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إلى آخرها». این باب با متنی مرکب از چند نقل منسوب به وهب بن وهب آغاز می شود که همگی اسناد واحدی دارد. (التوحید، ص88 ، جامعه مدرّسین) بخشی از متن را در معانی الاخبار نیز آورده و در پایانش نوشته است: «و قد أخرجت هذا الحدیث بتمامه فی تفسیر قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فی کتاب التوحید.» (معانی الاخبار، ص6، جامعه مدرّسین) این روایت به مصادر قرون بعد مانند مجمع البیان راه یافته است. (نک: مجمع البیان، ج‏10، صص860 -862)

 

صدوق این متن را از «أَبُو مُحَمَّدِ جَعْفَرُ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْفَقِیهُ الْقُمِّیّ ثمّ الإِیلاقِیّ» با پنج واسطه ی کاملاً مجهول از ابوالبختری وهب بن وهب نقل کرده است؛ این پنج واسطه عبارت اند از:

 

1. ابُو سَعِیدٍ عَبْدَانُ بْنُ الْفَضْلِ 

 

2. ابو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ

 

3. ابُو بَکْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شُجَاعٍ الْفَرْغَانِیُّ 

 

4. ابُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ حَمَّادٍ الْعَنْبَرِیُّ (در معانی الاخبار: أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ حَمَّادٍ الْعَنْبَرِیُّ)

 

5. إِسْمَاعِیلُ بْنُ عَبْدِ الْجَلِیلِ الْبَرْقِیُّ 

 

در جستجویی که داشتم اثری از این پنج نفر نه در کتب رجال و فهرست و نه در اسناد احادیث دیگر نیافتم.

 

آخرین فرد سند نیز «أَبو الْبَخْتَرِیِّ وَهْب بْن وَهْبٍ الْقُرَشِیّ» قاضی بنی العبّاس است که رجالیان شیعه (طوسی، نجاشی، ابن الغضائری، فضل بن شاذان و ...) او را کذاب، ضعیف و عامی وصف کرده اند و کشّی نیز روایتی از امام رضا علیه السلام در تکذیب او نقل کرده است. (معجم رجال الحدیث، ج‏20، صص 232 -235) او در بین اهل سنّت نیز به دروغگویی مشهور است. (الطبقات الکبرى، ج‏7، ص 240 - أخبار القضاة ؛ ص157 - تاریخ بغداد، ج‏13، صص 457-461 - تاریخ مدینة دمشق، ج‏63، صص 406 -408) ابوالبختری علاوه بر شهرت به دروغگویی در بین عموم محدّثان، در حکومت عباسی و در منصب قضاوت، ظلم ها و جنایات فجیعی خصوصاً در حقّ برخی از سادات کرده که در کتب تاریخ مسطور است. ضمناً تناسب متن این روایت با روحیه و فضای فکری ابوالبختری نیز جدّا محلّ تردید است.

بنابراین سند روایت بسیار ضعیف است.

وجود اختلال در سند

 

 

در روایت صدوق آمده است: «قَالَ وَهْبُ بْنُ وَهْبٍ الْقُرَشِیُّ قَالَ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ زَیْنِ الْعَابِدِینَ ع‏ ...» (التوحید للصدوق ؛ ص90) این در حالی است که اوّلاً روایت ابوالبختری از زید بن علی معهود نیست؛ و ثانیاً او نمی توانسته بدون واسطه از زید بن علی نقل کند؛ زیرا او در سال 200 ه.ق. و در سن هفتاد و چند سالگی از دنیا رفته است. (سیر اعلام النبلاء، ج9، ص375) در حالی که زید بن علی در سال 121 ه.ق. به شهادت رسیده است. (رجال الطوسی؛ ص206) بنابراین ابوالبختری در زمان شهادت زید هنوز به دنیا نیامده بوده و نمی توانسته مستقیماً از زید روایت کند.

تحلیل سند

چرا به جز نفر اوّل و آخر سند، هیچ یک از رجال سند، شناخته شده نیستند؟ وقتی چنین سندی در اختیار داریم که به جز نفر اوّل و آخر سند، بیشتر رجال آن نزد شیعه ناشناس اند، با دو احتمال اساسی روبرو هستیم:

 

 

1. سند جعلی باشد.

2. حدیث متعلّق به سنّت روایی و محیط فکری ناشناخته ای باشد. این ناشناختگی می تواند به علل مختلفی باشد؛ ممکن است رجال سند، شیعه باشند؛ ولی به علّت سکونت در منطقه ای دوردست، ارتباطشان با مراکز اصلی تشیّع اندک بوده و به همین دلیل، هم خودشان و هم روایاتشان برای جریان اصلی تشیّع ناشناخته مانده باشند. احتمال دیگر آن است که رجال سند متعلّق به جریان های مذهبی یا اجتماعی دیگر خصوصاً مذاهب باطنی باشند.

 

 

بنا بر آن چه در سند آمده، عبدان بن الفضل، این روایت را در شهر «خجندة» از محمد بن یعقوب بن محمّد جعفری اخذ کرده است. جعفر بن علی بن احمد منسوب به ایلاق است و محمد بن احمد بن شجاع منسوب به فرغانة است. ایلاق هم نام شهری است در ده فرسخی شهر شاش و در نزدیکی فرغانه؛ و هم نام شهری کوچک در نزدیکی نیشابور و هم نام یکی از قریه های بخارا. خُجَنْدَة شهری است در ماوراء النهر نزدیک به فرغانه که در ساحل سیحون قرار دارد. فرْغَانَة شهری است در ماوراء النهر در پنجاه فرسخی سمرقند. (معجم ‏البلدان، ج‏1، صص291 و292- ج‏2، ص347 ‏-ج‏4، ص253)

 

 

از مقارنت نام این شهرها در سند و زبان خاصّ متن، چنین می نماید که این حدیث، سوغات مشرق زمین است. اشتراک پاره هایی از متن با نوشته های صوفیانه شرقی، به ویژه بخش تفسیر سوره توحید از حقائق التفسیرِ سلّمی، این گمان را محکم تر می کند. 

در این مقاله شبهاتی درباره اصالت این روایت مطرح خواهد شد؛ امّا برای تعیین قطعی جعلی بودن یا نبودن آن، اطلاعات بیشتری لازم است؛ به همین دلیل از تکذیب آن خودداری نموده و تنها بررسی های خود را گزارش داده ام. 

 

 

معرّفی مختصر حقائق التفسیر

 

حقائق التفسیر اثر ابوعبدالرحمن محمد بن الحسن السلمی (330- 412 ه.ق.) از کهن ترین تفاسیر صوفیه است. سلمی سرکرده صوفیان خراسان بوده و تفسیر او اثری عمیق و ماندگار بر آثار بعدی صوفیه گذاشته است. کتاب او با مخالفت بسیاری از علماء روبرو شد و بسیاری او را به جعل حدیث متّهم کرده اند. (التفسیر و المفسرون، ج‏2، ص543-548، محمّد هادی معرفت) روایات منحصر به فرد حقائق التفسیر به تفاسیر دیگر راه یافته و به خصوص از طریق الکشف و البیانِِ ثعلبی به تفاسیر شیعه سرایت کرده است. ثعلبی شاگرد سلمی بوده و حقائق التفسیر را بر او قرائت کرده است. (الکشف و البیان، ج‏1، ص83، دار احیاء التراث العربی)

 

 

مقایسه روایت صدوق و حقائق التفسیر

 

 

متن حقائق التفسیر از نسخه خطی ولیّ الدین که تصویرش در زیر آمده نقل شده و با استفاده از گزیده چاپی آن (حقائق التفسیر، تحقیق نصر الله پورجوادی، مرکز نشر دانشگاهى‏، چاپ اوّل) اصلاح شده است.

 

 

1. روایت صدوق: «... قَالَ الْبَاقِرُ ع کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ یَقُول الصَّمَدُ الْقَائِمُ بِنَفْسِهِ الْغَنِیُّ عَنْ غَیْرِهِ وَ قَالَ غَیْرُهُ‏ الصَّمَدُ الْمُتَعَالِی عَنِ الْکَوْنِ وَ الْفَسَادِ ...» (معانی الأخبار، ص7- التوحید،90)

 

 

حقائق التفسیر: «و قال ابن عطاء: المتعالی عن الکون و الفساد.»

 

 

2. روایت صدوق: «قَالَ وَهْبُ بْنُ وَهْبٍ الْقُرَشِیُّ سَمِعْتُ الصَّادِقَ ع یَقُولُ‏ قَدِمَ وَفْدٌ مِنْ فِلَسْطِینَ عَلَى الْبَاقِرِ ع فَسَأَلُوهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَهُمْ ثُمَّ سَأَلُوهُ عَنِ الصَّمَدِ فَقَالَ ع تَفْسِیرُهُ فِیهِ الصَّمَدُ خَمْسَةُ أَحْرُفٍ فَالْأَلِفُ دَلِیلٌ عَلَى إِنِّیَّتِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ فِی ذَلِکَ تَنْبِیهٌ وَ إِشَارَةٌ إِلَى الْغَائِبِ عَنْ دَرْکِ الْحَوَاسِّ وَ اللَّامُ دَلِیلٌ عَلَى إِلَهِیَّتِهِ أَنَّهُ هُوَ اللَّهُ وَ الْأَلِفُ وَ اللَّامُ مُدْغَمَانِ لَا یَظْهَرَانِ عَلَى اللِّسَانِ وَ لَا یَقَعَانِ فِی السَّمْعِ وَ یَظْهَرَانِ فِی الْکِتَابَةِ دَلِیلَانِ عَلَى أَنَّ إِلَهِیَّتَهُ بِلُطْفِهِ‏ [لطیفة] خَافِیَةٌ لَا تُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا تَقَعُ فِی لِسَانِ وَاصِفٍ وَ لَا أُذُنِ سَامِعٍ لِأَنَّ تَفْسِیرَ الْإِلَهِ هُوَ الَّذِی أَلِهَ الْخَلْقُ عَنْ دَرْکِ مَاهِیَّتِهِ وَ کَیْفِیَّتِهِ بِحِسٍّ أَوْ بِوَهْمٍ- لَا بَلْ هُوَ مُبْدِعُ الْأَوْهَامِ وَ خَالِقُ الْحَوَاسِّ وَ إِنَّمَا یَظْهَرُ ذَلِکَ عِنْدَ الْکِتَابَةِ دَلِیلًا عَلَى أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَظْهَرَ رُبُوبِیَّتَهُ فِی إِبْدَاعِ الْخَلْقِ وَ تَرْکِیبِ أَرْوَاحِهِمُ اللَّطِیفَةِ فِی‏ أَجْسَادِهِمُ الْکَثِیفَةِ فَإِذَا نَظَرَ عَبْدٌ إِلَى نَفْسِهِ لَمْ یَرَ رُوحَهُ کَمَا أَنَّ لَامَ الصَّمَدِ لَا تَتَبَیَّنُ وَ لَا تَدْخُلُ فِی حَاسَّةٍ مِنْ حَوَاسِّهِ الْخَمْسِ فَإِذَا نَظَرَ إِلَى الْکِتَابَةِ ظَهَرَ لَهُ مَا خَفِیَ وَ لَطُفَ فَمَتَى تَفَکَّرَ الْعَبْدُ فِی مَاهِیَّةِ الْبَارِی وَ کَیْفِیَّتِهِ أَلِهَ فِیهِ وَ تَحَیَّرَ وَ لَمْ تُحِطْ فِکْرَتُهُ بِشَیْ‏ءٍ یَتَصَوَّرُ لَهُ لِأَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَالِقُ الصُّوَرِ فَإِذَا نَظَرَ إِلَى خَلْقِهِ ثَبَتَ لَهُ أَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَالِقُهُمْ وَ مُرَکِّبُ أَرْوَاحِهِمْ فِی أَجْسَادِهِمْ وَ أَمَّا الصَّادُ فَدَلِیلٌ عَلَى أَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَادِقٌ وَ قَوْلُهُ صِدْقٌ وَ کَلَامُهُ صِدْقٌ وَ دَعَا عِبَادَهُ إِلَى اتِّبَاعِ الصِّدْقِ بِالصِّدْقِ وَ وَعَدَ بِالصِّدْقِ دَارَ الصِّدْقِ وَ أَمَّا الْمِیمُ فَدَلِیلٌ عَلَى مُلْکِهِ وَ أَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمَلِکُ الْحَقُّ لَمْ یَزَلْ وَ لَا یَزَالُ وَ لَا یَزُولُ مُلْکُهُ وَ أَمَّا الدَّالُ فَدَلِیلٌ عَلَى دَوَامِ مُلْکِهِ وَ أَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دَائِمٌ تَعَالَى عَنِ الْکَوْنِ وَ الزَّوَالِ بَلْ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ مُکَوِّنُ [یکوّن] الْکَائِنَاتِ الَّذِی کَانَ بِتَکْوِینِهِ کُلُّ کَائِنٍ.» (معانی الاخبار، صص7 و 8- التوحید، 92)

 

 

حقائق التفسیر: «و قال جعفر: الصمد خمسة احرف؛ الألف دلیل على أحدیته؛ و اللام دلیل على ألوهیته؛ و هما مدغمان‏ لا یظهران على اللسان و یظهران فی الکتابة، فدلّ ذلک أن أحدیته و ألوهیته خفیة [حقیقة] لا تدرک بالحواس و أنه لا یقاس بالناس؛ فخفاؤه فی اللفظ دلیل على أن العقول لا تدرکه، و لا تحیط به علما، و إظهاره فی الکتابة دلیل على أنه یظهر على قلوب العارفین، و یبدو لأعین المحبّین فی دار السلام، و الصاد أنه صادق فیما وعد فعله صدق، و کلامه صدق، و دعا عباده إلى الصدق؛ و المیم دلیل على ملکه فهو الملک على الحقیقة؛ و الدال علامة دوامه فی أبدیته و أزلیته، و إن کان لا أزل و لا أبد؛ لأنها ألفاظ تجرى على العواری فی عباده.»

 

 

3. روایت صدوق:  «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ ع‏ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى‏ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ قَالَ‏ قُلْ‏ أَیْ أَظْهِرْ مَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَ نَبَّأْنَاکَ بِهِ بِتَأْلِیفِ الْحُرُوفِ الَّتِی قَرَأْنَاهَا لَکَ لِیَهْتَدِیَ بِهَا مَنْ‏ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ وَ هُوَ اسْمٌ مَکْنِیٌّ مُشَارٌ إِلَى غَائِبٍ فَالْهَاءُ تَنْبِیهٌ عَلَى مَعْنًى ثَابِتٍ وَ الْوَاوُ إِشَارَةٌ إِلَى الْغَائِبِ عَنِ الْحَوَاسِّ کَمَا أَنَّ قَوْلَکَ هَذَا إِشَارَةٌ إِلَى الشَّاهِدِ عِنْدَ الْحَوَاسِ‏ ... فَالْهَاءُ تَثْبِیتٌ لِلثَّابِتِ‏ وَ الْوَاوُ إِشَارَةٌ إِلَى الْغَائِبِ عَنْ دَرْکِ الْأَبْصَارِ وَ لَمْسِ الْحَوَاسِّ وَ أَنَّهُ تَعَالَى عَنْ ذَلِکَ بَلْ هُوَ مُدْرِکُ الْأَبْصَارِ وَ مُبْدِعُ الْحَوَاسِّ.» (التوحید، ص88)

 

 

حقائق التفسیر: سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت اباالقاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی یحکی عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد فی قوله قول هو الله احد قال: یعنی اظهر [اذا ظهر] ما تریده‏ النفوس‏ بتألیف الحروف. فان الحقائق مصونة عن ان یبلغه وهم او فهم. و اظهار ذلک بالحروف لیهتدی بها من‏ «أَلْقَى السَّمْعَ» و هو اشارة الى غائب. و الهاء هو تنبیه على معنى ثابت و الواو اشارة الى غائب عن الحواس و الأحد الفرد الذی لا نظیر له لأنه هو الذی احّد الآحاد کما قیل احد الأحاد فرد صمد لیس کالمتّحد فی کل احد. معنی قوله الله احد ای معبود تأله الخلق الیه فیعجزوا عن ادراکه و انه بالوهیّته متعال عن الادراک بالعقول و الحواس و الصمد المتعالی عن الکون و الفساد و الصمد الذی لا یوصف بالتغایر و الصمد الذی لا یحصل تحت الاوهام و الافهام و لا یحیط به العقول و الاحلام و لا یدخل تحت العبارة و الاشارة سبحانه سبحانه ...»

 

 

در نسخه خطّی چنین بود؛ امّا در گزیده چاپ شده چنین آمده است:

 

 

«عن جعفر بن محمد فی قوله‏ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ الخ ... قال: یعنی أظهر ما تریده النفوس بتألیف الحروف. فان الحقائق مصونة عن ان یبلغه و هم او فهم. و اظهار ذلک بالحروف لیهتدی بها من‏ أَلْقَى السَّمْعَ و هو اشارة الى غائب. و الهاء هو تنبیه على معنى ثابت و الواو اشارة الى الغائب عن الحواس و الأحد الفرد الذی لا نظیر له لأنه هو الذی احّد الآحاد.» (حقائق التفسیر، ص63)

 

 

«سمعت منصور بن عبد اللّه یقول: سمعت أبا القاسم البزاز یقول‏: قال ابن عطاء: قُلْ فی غیر هذا الموضع فی القرآن‏ ای اظهر ما أوحینا الیک و بیّنّا لک‏ بتألیف الحروف التی قرأناها علیک لتهدی بها أهل الهدایة. و الهاء تنبیه‏ عن معنى ثابت، و الواو اشارة الى ما لا یدرک حقائق نعوته و صفاته بالحواس و أَحَدٌ المنفرد الذی لا نظیر له. و التوحید هو الإقرار بالأحدیة و الوحدانیة: و هو الانفراد.» (حقائق التفسیر، ص223)

 

روزبهان بقلی نیز نوشته است: «قال ابن عطاء: الهاء تنبیه عن معنى ثابت، و الواو إشارة إلى ما لا یدرک حقائق نعوته و صفاته بالحواس، و الأحد المتفرد الذی لا نظیر له، و التوحید هو الإقرار بالوحدانیة، و الأحدیة هى الانفراد.» (عرائس البیان فى حقائق القرآن ؛ ج‏3 ؛ ص534)

 

 

 

 

درباره آشفتگی و اختلاف نسخ حقائق التفسیر به مقاله زیر رجوع کنید که البته نویسنده آن بیش از حدّ دلبسته ی خزعبلات صوفیه و باورهای الحادی آنان است:  http://www.maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,12637

 

 

4. روایت صدوق: «قَالَ الْبَاقِرُ ع کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ یَقُولُ‏الصَّمَدُ الْقَائِمُ بِنَفْسِهِ الْغَنِیُّ عَنْ غَیْرِهِ وَ قَالَ غَیْرُهُ‏ الصَّمَدُ الْمُتَعَالِی عَنِ الْکَوْنِ وَ الْفَسَادِ وَ الصَّمَدُ الَّذِی لَا یُوصَفُ بِالتَّغَایُرِ.» (معانی الاخبار، 7- التوحید، 90)

 

 

حقائق التفسیر: «... الصمد المتعالی عن الکون و الفساد و الصمد الذی لا یوصف بالتغایر ...»

 

 

آن چه سلّمی درباره تفسیر سوره توحید، به امام صادق علیه السّلام نسبت داده، به تفاسیر قرون بعد مانند کشف الأسرار و عدة الأبرار (ج‏10 ؛ صص662 و 663) و عرائس البیان فى حقائق القرآن (ج‏3 ؛ ص535) راه یافته است.

مورد دیگری نیز هست که در تفسیر سوره فاتحه آمده و احتمالاً با روایت صدوق مرتبط است:

5. روایت صدوق: «قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع‏ اللَّهُ‏ مَعْنَاهُ الْمَعْبُودُ الَّذِی یَأْلَهُ فِیهِ الْخَلْقُ وَ یُؤْلَهُ إِلَیْهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْمَسْتُورُ عَنْ دَرْکِ الْأَبْصَارِ الْمَحْجُوبُ عَنِ الْأَوْهَامِ وَ الْخَطَرَاتِ. قَالَ الْبَاقِرُ ع‏ اللَّهُ مَعْنَاهُ الْمَعْبُودُ الَّذِی أَلِهَ الْخَلْقُ عَنْ دَرْکِ مَاهِیَّتِهِ وَ الْإِحَاطَةِ بِکَیْفِیَّتِهِ.» (التوحید، ص89)

 

 

 

حقائق التفسیر: «و اللّه هو الاسم الفرد المتفرد لا یضاف الى شی‏ء بل تضاف الأشیاء کلها الیه و تفسیره المعبود الذی أله الخلق منزه‏ عن کل‏ درک مائیته و الاحاطة بکیفیته و هو المستور عن الأبصار و الأوهام‏ و المحتجب بجلاله عن الإدراک. (حقائق التفسیر، مرکز نشر دانشگاهی، ص21، متن موجود با توجّه به توضیحات نسخ دیگر در پاورقی است.)

در تفسیر صوفیانه دیگری نیز آمده: "قوله: الله. قال الصادق رض : المعبود الذی اله الخلق عن درک مائیته ای ماهیته و الاحاطه بکیفیته."(تفسیر عرفانی منسوب به امام صادق، ص۴، تصحیح مهدی تدین، نشر سخن، تهران، ۱۳۹۲)

 

 

 

 

درباره نقل «علم القلوب»

 

 

مؤلف علم القلوب (قرن4) نوشته است: «قال جعفر الخلدى فى قوله عز و جل: اللَّهُ الصَّمَدُ: هى خمسة أحرف ...» و روایت حقائق التفسیر را با قدری فزونی و کاستی نقل کرده است. (علم القلوب، صص115 و 116، دار الکتب العلمیة) از مقایسه تفاسیر آیات در «علم القلوب» و «حقائق التفسیر» ارتباط آن دو کاملاً آشکار است.

 

 

مؤلف علم القلوب، علاوه بر مورد بالا، عبارات دیگری نیز به جعفر خلدی نسبت داده که عیناً در حقائق التفسیر موجود است:

 

 

1. «قال جعفر الخلدى‏: خشیة العلماء تکون من وجوه أربعة ...» (علم القلوب ؛ ص23) مقایسه کنید با: حقائق التفسیر (گزیده) ، ص50 ، مرکز نشر دانشگاهی

 

 

2. «قال جعفر الخلدى‏: هو السائل عن حلقة الهدایة ...» (علم القلوب ؛ ص78) مقایسه کنید با: حقائق التفسیر، ص62

 

 

3. «قال جعفر الخلدى‏ فى معنى قوله: وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً ...» (علم القلوب ؛ ص85) مقایسه کنید با: حقائق التفسیر، ص60

 

 

4. «و قال جعفر الخلدى‏ فى قوله تعالى: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ‏ ...» (علم القلوب ؛ ص114) مقایسه کنید با: حقائق التفسیر، ص 55

 

 

5. «... و قال الخلدى: الصَّمَدُ الذى لم یعط خلقته من معرفته إلا الاسم و الصفة.»  (علم القلوب، ص116) مقایسه کنید با: حقائق التفسیر، ص63

 

 

با این حال مؤلف علم القلوب دو عبارت دیگر را که در حقائق التفسیر هم آمده است، به امام صادق علیه السّلام نسبت داده است:

 

 

1. «و قال جعفر بن محمد الصادق، رضى اللّه عنه فى قوله عز و جل: وَ مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ‏ قال: لینظر الموحد إلى الأشیاء بعین الاعتبار ...» (علم القلوب ؛ ص97) مقایسه کنید با: حقائق التفسیر، ص55

 

 

2. «و قال جعفر الصادق، رضى اللّه عنه: قوله عز و جل: إِنَّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوها قال: المعرفة مثل الملک ...» (علم القلوب ؛ ص128) مقایسه کنید با: حقائق التفسیر، ص48

 

 

و یک مورد نیز بدون تعیین آورده است:

 

 

«و قال جعفر فى معنى قوله: فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنى‏، [دنا] منه حتى کان منه مثل ...» (علم القلوب ؛ ص134) مقایسه کنید با: حقائق التفسیر، ص56

 

 

جعفر الخلدی همان ابومحمّد جعفر بن محمد بن نصیر الخوّاص البغدادی از اصحاب جنید بغدادی است. سلّمی می نویسد: «او مرجع علوم صوفیه و کتب و حکایات و سیره آنان بود. از حسین بن محمد بن جعفر رازی شنیدم که جعفر بن محمد بن نصیر می گفت: نزد من صد و سی و اندی دیوان از صوفیه موجود است ... در سال 348 در بغداد از دنیا رفت.» (طبقات الصوفیة؛ ص326؛ دار الکتب العلمیة)

 

 

روشن است که در این جا اشتراک نام «جعفر بن محمد الخلدی» با نام مبارک امام صادق علیه السّلام موجب خلط و اشتباه شده است. آیا ممکن است برخی از روایات صوفیانه منسوب به امام صادق علیه السلام در اثر خلط میان نام شریف ایشان با نام آن صوفی بغدادی پیدا شده باشد؟ 

دکتر خضر محمد نبها نیز _بی آن که از روایات علم القلوب از جعفر خلدی و ارتباط آن با حقائق التفسیر مطلع باشد_ از سیاق متن حقائق التفسیر، تدلیس سلمی را برداشت کرده است. به اعتقاد او، سلمی از دو جعفر روایت می کند: یکی امام صادق علیه السلام و دیگری جعفر خلدی؛ و عمداََ نام جعفر خلدی را به گونه ای آورده که با روایات امام صادق (ع) خلط شود. (نک: تفسیر الامام الصادق و یلیه خرافه التفسیر الصوفی عند الامام الصادق، صص۱۵۱_۱۵۸ ، دارالهادی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۸ ق.)

این را فعلاً به عنوان یک احتمال نگه می داریم و در ادامه به ابعاد دیگری از بحث می پردازیم.

ابوجعفر فلسطینی

در بخشی از تفسیر سوره توحید به روایت صدوق آمده است: «... قَالَ وَهْبُ بْنُ وَهْبٍ الْقُرَشِیُّ سَمِعْتُ الصَّادِقَ ع یَقُولُ‏ قَدِمَ وَفْدٌ مِنْ‏ أَهْلِ فِلَسْطِینَ عَلَى الْبَاقِرِ ع فَسَأَلُوهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَهُمْ ثُمَّ سَأَلُوهُ عَنِ الصَّمَدِ فَقَالَ تَفْسِیرُهُ فِیهِ‏ الصَّمَدُ خَمْسَةُ أَحْرُفٍ ...» (التوحید ؛ ص92- معانی الاخبار، ص7)

 

 

این که هیئتی از فلسطین برای دیدار امام باقر علیه السّلام آمده باشند، امری نادر و قدری شگفت آور است؛ جالب تر آن که سلّمی مشابه روایت صدوق را از مردی فلسطینی نقل می کند. پیشتر روایت سلمی را آوردیم و مشابهتش با روایت صدوق را تذکر دادیم:

«سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت اباالقاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی یحکی عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد فی قوله قول هو الله احد قال: یعنی اظهر [اذا ظهر] ما تریده‏ النفوس‏ بتألیف الحروف ...»

 

 

«مَلَطی» منسوب به «ملطیة» است که مرز روم از سمت آذربایجان می باشد. عدّه ای از اهل سنّت معتقدند غالب محدّثان و راویان مَلَطی ضعیف و غیر قابل اعتماد اند. (الأنساب، ج‏12، ص421)

 

 

در حقائق التفسیر دست کم دو بار، ابوجعفر ملطی را فلسطینی خوانده است:

 

 

1. «قوله عز و جل: و لقد آتیناک سبعا من المثانی، سمعت منصور بن عبدالله الاصبهانی و یقال الهروی یقول: سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الفلسطینی یقول عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر فی هذه الآیة قال اکرمناک و انزلنا الیک و ارسلناک و الهمناک وهدیناک و سلطناک ثم اکرمناک بسبع کرامات اولها الهدی و الثانی النبوة و الثالث الرحم  و الرابع الشفقة و الخامس المودة و الالفة و السادس النعیم و السابع السکینة و القرآن العظیم و فیه اسم الله الاعظم.»

 

 

 

2. «سمعت منصور بن عبد الله یقول سمعت: ابا القاسم الاسکندرانی یقول: سمعت الفلسطینی یحکی عن الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد فی هذه الآیة قال: انبجست‏ من‏ المعرفة اثنا عشر عینا اهل کل مرتبة فی مقام من عین من تلک العیون على قدرها. فأول عین منها عین التوحید. و الثانی عین العبودیة و السرور بها. و الثالث عین الإخلاص. و الرابع عین الصدق. و الخامس عین التواضع. و السادس عین الرضا و التفویض. و السابع عین السکینة و الوقار. و الثامن عین السخاء و الثقة باللّه. و التاسع عین الیقین. و العاشر عین العقل. و الحادی عشر عین المحبة. و الثانی عشر عین الانس و الخلوة و هی عین المعرفة بنفسها و منها تتفجر هذه العیون. من شرب من عین یجد حلاوتها و یطمع فی العین التی هی ارفع منها، من عین الى عین حتى یصل الى الأصل. فإذا وصل الى الأصل تحقق‏ بالحق.»

 

 

دیگر روایات ابوجعفر ملطی در حقائق التفسیر 

دیگر روایات ابوجعفر الملطی الفلسطینی در حقائق التفسیر بنابر نسخه خطی ولیّ الدین عبارت اند از:

 

 

1. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی یذکر عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر الصادق رضی الله عنهم فی قوله من دخله کان آمنا قال من دخله علی الصفة التی ادخلها الانبیاء و الاولیاء صار آمنا من عذابه کما آمنوا.

 

 

2. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی یذکر عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جده جعفر رضوان الله علیهم اجمعین فی قوله أفأن مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم قال لم یأمنه من القتل لأنه لو امن من القتل لما شارکهم فی امر الجهاد

 

 

3. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر یقول عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر  بن محمد فی قوله اتخذ الله ابراهیم خلیلا قال اظهر اسم الخلة لابراهیم لان الخلیل ظاهر فی المعنی و اخفی اسم المحبة لمحمد علیه السلام لتمام حاله اذ لا یحب الحبیب اظهار حال حبیبه بل یحب اخفاءه و ستره لئلا یطلع علیه سواه و لا یدخل احد فیما بینهما و قال لنبیه و صفیه علیه السلام لما اظهر حال المحبة قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی ای لیس الطریق الی محبة الله الا باتباع حبیبه و لا یتوسل الی الحبیب بشیء احسن من متابعة حبیبه و طلب رضاه.

 

 

4. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول سمع اباجعفر الملطی یقول عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر قال الصفا الروح لصفئها عن درن المخالفات و المروة النفس لاستعمالها المروة فی القیام بخدمة سیدها و قال الصفا صفاء المعرفة [و المروة مروة العارف] (نک: حقائق التفسیر، مرکز نشر دانشگاهی، ص23- تفسیر عرائس البیان فى حقائق القرآن ؛ ج‏1 ؛ ص70(

 

 

 

5. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی یقول عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد [فی] قوله یمحو الله ما یشاء و یثبت قال یمحو الکفر و یثبت الایمان و یمحو النکرة و یثبت المعرفة و یمحو الغفلة و یثبت الذکر و یمحو البغض و یثبت المحبة یمحو الضعف و یثبت القوة یمحو الجهل و یثبت العلم و یمحو الشک و یثبت الیقین و یمحو الهوی و یثبت العقل علی هذا النسق و دلیله کل یوم هو شأن محو و اثبات.

 

 

6. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی یقول عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد فی قوله ادخلنی مدخل صدق قال ادخلنی فیها علی حد الرضا و اخرجنی منها و انت عنی راض و قال اخرجنی من القبر الی الوقوف بین یدیک علی طریق الصدق مع الصادقین. قال جعفر طلب التولیة ان یکون هو المتولی له ای ادخلنی میدان معرفتک و اخرجنی من مشاهدة المعرفة الی مشاهدة الذات.

 

 

7. قوله عزو جل و اجعل لی من لدنک سلطانا نصیرا ... سمعت منصور بن عبد الله باسناده عن جعفر انه قال فی هذه الآیة قوة لی فی الدین توجب لی بها الجنة

 

 

8. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی عن علی بن موسی الرضا عن ابیه جعفر بن محمد فی قوله الا آتی الرحمن عبدا قال فقیرا ذلیلا باوصافه او عزیزا دالا باوصاف الحق.

 

 

9. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی یقول عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد فی قوله مسّنی الضرّ قال کان حبس الوحی عنه اربعین یوما فخشی الهجران من ربه و القطیعة فقال مسنی الضرّ.

 

 

10. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی عن علی بن موسی عن ابیه عن جعفر بن محمد فی قوله تعالی طهر بیتی للطائفین قال طهر نفسک عن مخالطة المخالفین و الاختلاط بغیر الحق و القائمین مع فؤاد العارفین المقیمون معه علی بساط الانس و الخدمة و الرکع السجود الائمة السادة الذین رجعوا الی البدایة عن تنهاهی النهایة

 

 

11. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول ابوجعفر الملطی یقول عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد فی قوله و بشر المخبتین قال من اطاعنی ثم خافنی فی طاعته و تواضع لاجلی و بشر من اضطرب علیه شوقا الی لقای و بشر من ذکرنی بالنزول فی جواری و بشر من دمعت عیناه خوفا لهجری بشرهم ان رحمتی سبقت غضبی اوجبت الرحمة اولاً و قال ایضا بشر امتک بالشفاعة و قال ایضا بشر المشتاقین الی بالنظر الی وجهی و قال ایضا المخبت فی التواضع کالارض یحمل کل قذر و یواری کل نجس و خبث.

 

 

12. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی سمعت اباجعفر الملطی عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد الصادق فی هذا الآیة قال نور السموات بنور الکواکب و الشمس و القمر و نور الارضین بنور النبات الاحمر و الابیض و الاصفر و غیر ذلک و نور قلب المؤمن بنور الایمان و الاسلام و نور الطرق الی الله بنور ابی بکر و عمر و عثمان و علی رضی الله عنهم فمن اجل ذلک قال النبی صلی الله علیه و سلم اصحابی کالنجوم بایهم اقتدیتم اهتدیتم و قال ایضا نور السماوات باربع بجبریل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل علیهم السلام و نور الارض بابی بکر و عمر و عثمان و علی رضوان الله علیهم اجمعین.

 

 

13. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت ابا القاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی یقول عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد فی قوله عز و جل تبارک الذی جعل فی السماء بروجا قال سمی السماء لرفعها و للقلب سماء لانه یسمو بالایمان و المعرفة بلاحد و لا نهایة کما ان المعرفة لا حد له. کذلک المعرفة به لا حدّ لها و بروج السماء مجاری الشمس و القمر و هن الحمل و الثور و الجوزاء و السرطان و الاسد و السنبلة و المیزان و العقرب و القوس و الجدی و الدلو و الحوت. و فی القلب بروج و هو برج الایمان و برج المعرفة و برج العقل و برج الیقین و برج الإسلام و برج الإحسان و برج التوکل و برج الخوف و برج الرجاء و برج المحبة و برج الشوق و برج الوله فهذه اثنا عشر برجا بها دوام‏ صلاح القلب کما ان اثنی عشر برجا من الحمل و الثور الى آخر العدد بها صلاح الدار الفانیة و أهلها.

 

 

14. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت اباالقاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی یقول سمعت علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد فی قوله تعالی و النجم اذا هوی قال النجم محمد صلی الله علیه و سلم اذا هوی انشرح منه الانوار و قال النجم قلب محمد اذا هوی انقطع عن جمیع ما سوی الله قوله ما ضل صاحبکم و ما غوی قال جعفر ما ضل عن قربه طرفة عین.

 

 

15. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت اباالقاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد فی قوله و ابراهیم الذی وفی قال وفی بتسلیم النفس و الروح و مال و الولد لله تعالی فکافاه الله تعالی فی الدنیا فی نفسه بحفظها حین القای فی النار و بولده حین یصلحه للذبح بقوله و فدیناه بذبح عظیم.

 

 

16. سمعت ابانصر الاصبهانی یقول سمعت اباالقاسم الاسکندرانی یقول [سمعت] اباجعفر الملطی یقول عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد فی قوله و ظل ممدود قال الظل رحمة الله التی سبقت لامة محمد صلی الله علیه و سلم و الممدود فضله علی الموحدین و عدله علی الملحدین. قوله تعالی لا مقطوعة و لا ممنوعة قال جعفر لم یقطع عنهم المعرفة و التأیید و لو قطع ذلک عنهم هلکوا و لا تمتعوا من التلذذ بمجاورة الحق و لو منعوا عن ذلک لاستوحشوا.

 

 

17. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت اباالقاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی یحکی عن الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد قال فی قوله القدوس الطاهر من کل عیب و طهر من شاء من العیوب و المهیمن الذی لیس کمثله شیئ و سمّی القرآن مهیمناً لانه لا یشبهه غیره من الکلام.

 

 

18. سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت اباالقاسم الاسکندرانی یقول سمعت اباجعفر الملطی یقول عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جعفر بن محمد فی قوله تعالی فاقرءوا ما تیسر من القرآن قال ما تیسر لکم فیه خشوع القلب و صفاء السر. (همچنین: الکشف و البیان، ج‏10، ص66)

 

 

مستدرک بر اساس نسخ و مصادر دیگر

1. «و روی عن الشیخ أبی عبد الرحمن السلمیّ- رحمه اللّه- أنه قال: سمعت منصور بن عبد اللّه‏ یقول: سمعت أبا القاسم‏ الإسکندرانیّ‏ یقول: سمعت أبا جعفر المالطیّ، یذکر عن علی بن موسى الرضا، عن أبیه عن جعفر الصادق رضی اللّه عنه قال: البیت هاهنا محمد صلى اللّه علیه و سلّم، من آمن به و صدّق برسالته، دخل فی میادین الأمن و الأمانة.» (تفسیر عرائس البیان فى حقائق القرآن ؛ ج‏1 ؛ صص61 و 62- حقائق التفسیر، مرکز نشر دانشگاهی، ص23)

2. «عن علی بن موسی الرضا عن ابیه عن جدّه قال: الباء بقاؤه و السین أسماؤه و المیم ملکه. فایمان المؤمن ذکره ببقائه و خدمة المرید ذکره بأسمائه و العارف فناؤه عن المملکة بالمالک لها. و قال ایضا: بِسْمِ ثلاثة أحرف: باء و سین و میم. فالباء باب النبوة و السین سرّ النبوة الذی أسر النبی به الى خواص أمته‏ و المیم مملکة الدین الذی یعم الأبیض و الأسود.

 

عن جعفر بن محمد انه سئل عن‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قال: الباء بهاء اللّه و السین سناؤه و المیم مجده. و اللّه إله کل شی‏ء، الرحمن لجمیع خلقه، الرحیم بالمؤمنین خاصة.

 

عن علی عن جدّه انه قال فی قوله‏ اللَّهِ: انه اسم تام لأنه اربعة أحرف: الالف و هو عمود التوحید و اللام الاول لوح الفهم و اللام الثانی لوح النبوة و الهاء النهایة فی الاشارة. و اللّه هو الاسم الفرد المتفرد لا یضاف الى شی‏ء بل تضاف الأشیاء کلها الیه و تفسیره المعبود الذی أله الخلق منزه‏ عن کل‏ درک مائیته و الاحاطة بکیفیته و هو المستور عن الأبصار و الأوهام‏ و المحتجب بجلاله عن الإدراک.

 

 

سمعت منصورا باسناده عن جعفر [عن الرضا عن أبیه عن جده‏] فی قوله‏ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قال: هو واقع على المریدین و المرادین. فاسم الرحمن للمرادین لاستغراقهم فی الأنوار و الحقائق و الرحیم للمریدین لبقائهم مع أنفسهم و اشتغالهم بإصلاح الظواهر. و الرحمن المنتهی بکرامته الى ما لا غایة له لأنه قد أوصل الرحمة بالأزل و هو غایة الکرامة و منتهاه بدء و عاقبة. و الرحیم وصل رحمته بالیاء و المیم و هو ما یتصل به من رحمة الدنیا و العوافی و الأرزاق‏.» (حقائق التفسیر، مرکز نشر دانشگاهی، صص21- 23 متن موجود با توجّه به توضیحات نسخ دیگر در پاورقی است.)

 

 

طریق دیگر ثعلبی برای روایات ابوجعفر ملطی

ثعلبی، روایاتی نه به طریقِ سلمی بلکه به طریقِ ابوالقاسم الحسن بن محمد بن جعفر الحبیبی با سند مورد بحث نقل کرده است:

 

 

1. «و حدّثنا الحسن بن محمد، حدّثنا أبو نصر منصور بن عبد الله الاصفهانی، حدّثنا أبو القاسم الاسکندرانی، حدّثنا أبو جعفر الملطی عن علی‏ بن‏ موسى‏ الرضا عن أبیه عن جعفر بن محمد أنه قال‏: اجتمع آل محمد على الجهر ب بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، و على أن یقضوا ما فاتهم من صلاة اللیل بالنهار، و على أن یقولوا فی أبی بکر و عمر أحسن القول و فی صاحبهما.

 

 

و بهذا الإسناد قال‏: سئل الصادق عن الجهر بالتسمیة، فقال: «الحق الجهر به، و هی التی التی ذکر الله عزّ و جلّ: وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلى‏ أَدْبارِهِمْ نُفُوراً.» (الکشف و البیان، ج‏1، ص106)

در این جا از ابی بکر و عمر و عثمان به نیکی یاد شده است. در حدیث شماره 12 از احادیث حقائق التفسیر نیز گذشت: «... و نور الطرق الی الله بنور ابی بکر و عمر و عثمان و علی رضی الله عنهم فمن اجل ذلک قال النبی صلی الله علیه و سلم اصحابی کالنجوم بایهم اقتدیتم اهتدیتم و قال ایضا نور السماوات باربع بجبریل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل علیهم السلام و نور الارض بابی بکر و عمر و عثمان و علی رضوان الله علیهم اجمعین.» روشن است که این عبارات در فضای تصوّف سنّی جعل شده و با اندیشه ی شیعی تناسبی ندارد.

به روایت طبرسی از امام جواد (ع) توجّه کنید: «... قَالَ یَحْیَى بْنُ أَکْثَمَ وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ مَثَلَ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فِی الْأَرْضِ کَمَثَلِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ فِی السَّمَاءِ؟ فَقَالَ وَ هَذَا أَیْضاً یَجِبُ أَنْ یُنْظَرَ فِیهِ لِأَنَّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ مَلَکَانِ لِلَّهِ مُقَرَّبَانِ لَمْ یَعْصِیَا اللَّهَ قَطُّ وَ لَمْ یُفَارِقَا طَاعَتَهُ لَحْظَةً وَاحِدَةً وَ هُمَا قَدْ أَشْرَکَا بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ أَسْلَمَا بَعْدَ الشِّرْکِ فَکَانَ أَکْثَرُ أَیَّامِهِمَا الشِّرْکَ بِاللَّهِ فَمُحَالٌ أَنْ یُشْبِهَهُمَا بِهِمَا ...» (الإحتجاج على أهل اللجاج ؛ ج‏2 ؛ ص447)

 

 

 

 

2.«سمعت الأستاذ أبا القاسم الحبیبی یقول: سمعت أبا نصر منصور بن عبد الله الأصفهانی یقول: سمعت أبا القاسم الاسکندرانی یقول: سمعت أبا جعفر الملطی یقول: سمعت أبی یقول: سمعت علی‏ بن‏ موسى‏ الرضا یقول: سمعت أبی یقول‏: سئل جعفر بن محمد الصادق: لم أوتم النبی صلى اللّه علیه و سلم عن أبویه؟ فقال: لئلّا یکون علیه حق لمخلوق‏.»

مشابه این روایت به طریق دیگری نیز امام رضا ع نقل شده است. (عیون أخبار الرضا علیه السلام ؛ ج‏2 ؛ ص46)

 

 

روایت زیر نیز ممکن است به طریق منصور بن عبدالله از ابوالقاسم اسکندرانی از ابوجعفر ملطی نقل شده باشد:

 

 

 

«عن علی‏ بن‏ موسى‏ الرضا عن جعفر الصادق‏، و قد سئل عن قوله: الم‏ فقال: فی الألف ست صفات من صفات اللّه: الابتداء؛ لأنّ اللّه تعالى ابتدأ جمیع الخلق، و الألف. ابتداء الحروف، و الاستواء: فهو عادل غیر جائر، و الألف مستو فی ذاته، و الانفراد: و اللّه فرد و الألف فرد، و اتصال الخلق بالله، و اللّه لا یتصل بالخلق، فهم یحتاجون إلیه و له غنى عنهم. و کذلک الألف لا یتصل بحرف، فالحروف متصلة: و هو منقطع عن غیره، و اللّه باین بجمیع صفاته من خلقه، و معناه من الألفة، فکما أنّ اللّه سبب إلفة الخلق، فکذلک الألف علیه تألفت الحروف و هو سبب إلفتها.» (الکشف و البیان، ج‏1، ص140)

مشابه این مضمون در حقائق التفسیر وجود دارد: «قیل ان الاشارة فی الالف هو قیام الحق بنفسه و انفصاله عن جمیع خلقه فلا اتصال له بشیء من خلقه کامتناع الالف ان یتصل بشیء من الحروف ابتداء بل یتصل الحروف به علی حدّ الاحتیاج الیه و استغناءه عنهم» (حقائق التفسیر، نسخه ولی الدین، ص6)

 

 

 

ابونصر منصور بن عبدالله بن ابراهیم الهروی الاصبهانی

 

روایات فوق همگی از طریق دو تن از مشایخ ثعلبی یعنی سلمی و حبیبی، از منصور بن عبدالله از ابوالقاسم الاسکندرانی از ابوجعفر ملطی از امام رضا علیه السلام نقل شده است.

سلمی علاوه بر این، کلمات عدّه ای از صوفیه به خصوص ابوالعباس بن عطاء را از طریق منصور بن عبدالله نقل کرده است. سند بسیاری از کلمات ابن عطاء در حقائق التفسیر چنین است: «سمعت منصور بن عبدالله یقول سمعت اباالقاسم البزاز بمصر یقول قال ابن عطاء ...» که بنابر آن منصور بن عبدالله در مصر سخنان ابن عطاء را از ابوالقاسم البزاز شنیده است.

بنابراین شناخت منصور بن عبدالله در داشتن درک صحیح از تفسیر سلمی و به خصوص روایات منسوب به امام صاق علیه السلام در آن، اهمّیت زیادی دارد. 

درباره ابوجعفر الملطی و ابوالقاسم الاسکندرانی نیز هیچ گونه ذکر و اطلاعات دیگری نیافتم.

ذکر لا هو الاهو

 

 

در بخشی از روایت صدوق آمده است: «... عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ: رَأَیْتُ الْخَضِرَ ع فِی الْمَنَامِ قَبْلَ بَدْرٍ بِلَیْلَةٍ فَقُلْتُ لَهُ عَلِّمْنِی شَیْئاً أُنْصَرْ بِهِ عَلَى الْأَعْدَاءِ فَقَالَ قُلْ یَا هُوَ یَا مَنْ لَا هُوَ إِلَّا هُوَ فَلَمَّا أَصْبَحْتُ قَصَصْتُهَا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ عُلِّمْتَ الِاسْمَ الْأَعْظَمَ فَکَانَ عَلَى لِسَانِی یَوْمَ بَدْرٍ ...» (التوحید للصدوق، ص89)

 

 

احمد بن علی بن یوسف البونی (از صوفیان قرن 5 و 6) در «شمس المعارف» که درباره علوم غریبه است این ماجرا را با قدری تفاوت چنین نقل کرده است:

 

 

«قال الإمام علی علیه السّلام: رأیت الخضر علیه السّلام قبل وقعة بدر بیوم واحد فقلت له: علمنی شیئا أنتصر به على الأعداء فقال لی: قل‏ بسم اللّه الرحمن الرحیم‏ اللهم إنی أسألک بحق الم و الم و المص و المر و الر و کهیعص و طه و طسم و طس و طسم و یس و ص و حم و حم و حمعسق و حم و حم و حم و حم و ق و ن یا من هو هو یا من لا إله إلا هو اغفر لی و انصرنی إنک على کل شی‏ء قدیر.» (شمس المعارف الکبرى، ص223، موسسة النور للمطبوعات ، بیروت، چاپ دوم)

 

 

تعبیر «لا هو الا هو» و مانند آن در منابع صوفیه فراوان به چشم می خورد؛ امّا در روایات معتبر آن را نیافتم.

 

 

حسن بن الفضل بن الحسن طبرسی (قرن6) در مکارم الاخلاق این عبارت را بدون ذکر سند به امیرالمؤمنین ع نسبت داده است: «و من دعاء أمیر المؤمنین ع فی الحاجة: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصَّالِحَاتُ یَا هُوَ یَا مَنْ هُوَ هُوَ یَا مَنْ لَیْسَ هُوَ إِلَّا هُوَ یَا هُوَ یَا مَنْ لَا هُوَ إِلَّا هُوَ.» (مکارم الأخلاق، ص346)

سید علی بن طاوس (قرن7) در مهج الدّعوات این عبارت را بدون ذکر منبع و سند به حضرت ابراهیم (ع) نسبت داده است: «... و رأیت روایة أخرى فی دعاء إبراهیم ع لما دحا به إلى النار فنجاه الله به و ذکر رواته أنه من السرائر العظیمة و القدر الکبیر عند الله سبحانه و تعالى فقال ما هذا لفظه. بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ... یَا اللَّهُ یَا هُوَ یَا هُوَ یَا مَنْ لَیْسَ کَهُوَ یَا مَنْ لَا هُوَ إِلَّا هُوَ ...» (مهج الدعوات، صص306 و 307)

در کتب صوفیه دعایی وارد شده که بی شباهت به دعای مهج الدعوات نیست. (رجوع کنید به: قوت القلوب فى معاملة المحبوب، ج‏1، ص22 ؛ تمهیدات، ص 38 ؛ عوارف المعارف، ج‏2، ص 421 و 422)

 

 

ابن ابی الحدید در پایان شرح نهج البلاغة تعدادی از حکمتهای منسوب به امیرالمؤمنین را گرد آورده؛ از جمله: «یا من لیس إلا هو یا من لا یعلم ما هو إلا هو اعف عنی.» (شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید،  ج‏20 ؛ ص348) البته این عبارت با عبارت مورد بحث متفاوت است. ابن ابی الحدید نه تنها سندی ذکر نکرده، بلکه خود به ضعف یا نادرستی انتساب پاره ای از این حکمتها به امیرالمؤمنین تصریح کرده است.

 

 

سید علی بن طاوس طلسمی برای قرار دادن در عمامه آورده و روایت کرده است که جبرئیل آن را برای پیامبر (ص) آورد و دستور داد آن را در سرِ نیزه امیرالمؤمنین ع قرار دهد؛ سپس می نویسد: در برخی روایات ذکر شده که تفسیر این کلمات چنین است: «یَا مَنْ هُوَ یَا مَنْ لَیْسَ هُوَ إِلَّا هُوَ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا حَیّاً لَا یَمُوتُ یَا حَیُّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ کُنْ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ دِرْعاً حَصِیناً وَ حِصْناً مَنِیعاً یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ.» (الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان ؛ صص82 و 83) سیّد عبد الله شبّر با قدری تفاوت آن را از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است. (طب الأئمة علیهم السلام للشبّر ؛ ص349) نه ابن طاوس و نه شبّر سندی برای روایت خود ذکر نکرده اند. شبّر دعای دیگری نیز آورده که برای آن نیز هیچ سندی ذکر نکرده است: «بسم اللّه الرحمن الرحیم. یا هو، یا من هو هو. یا من لیس هو إلّا هو. صلّ على محمد و آل محمد و اجعل لحامل کتابی هذا ...» (طب الأئمة علیهم السلام للشبر ؛ ص350 - میرزا احمد آشتیانى، بیست رساله؛ ص293)

 

 

محمد بن عبدالملک دیلمی (قرن6) نیز در کتاب «شرح الانفاس الروحانیة لأئمة السلف الصوفیة» ذکر مشابهی را بدون هیچ سندی به امیرالمؤمنین علیه السلام نسبت داده است. (شرح الأنفاس الروحانیة لأئمة السلف الصوفیة، صص219 و 220 و 223، دار الآثار الاسلامیة، قاهرة)

 

 

 

تا جایی که ما دریافتیم، هیچ یک از روایات مشتمل بر عبارت «لا هو الا هو» یا مشابه آن «لیس هو الا هو» یا «لیس الا هو»، دارای سند معتبر و شناخته شده ای نیست؛ اما این اذکار در بین صوفیه بسیار رایج است و در منابع قدیم و جدید آنان به کار رفته و حتّی به حلاّج نیز نسبت داده شده است. (دیوان الحلاج ؛ ص113 - مجموعة رسائل الإمام الغزالى ؛ ص278 - کشف الأسرار و عدة الأبرار ؛ ج‏2 ؛ ص23 و ...)

در خواب دیدن حضرت خضر علیه السّلام

 

 

خضر در فرهنگ صوفیه جایگاه بسیار ویژه ای دارد و حکایات و کرامات و تعالیم بسیاری به او نسبت می دهند. بسیاری از صوفیان مدّعی دیدار خضر و آموختن اذکار و معارف و ... از او در خواب یا بیداری بوده اند. البته این دلیل بر کذب روایت و یا صوفیانه بودن آن نیست؛ چون ممکن است مؤمنین نیز در خواب یا بیداری با حضرت خضر دیدار کنند؛ ولی ذکر این تشابه نیز در کنار شباهات دیگر به روشن تر شدن حقیقت کمک خواهد کرد.

 

 

نمونه هایی از ادّعای خواب دیدن خضر در آثار صوفیه:

 

 

1. «... او شکسته دل شد و بنهاد سر           دید در خواب‏ او خضر را در خضر

 

 

گفت هین از ذکر چون وامانده ‏اى‏         چون پشیمانى از آن کش خوانده ‏اى‏ ...»

 

 

(مثنوى معنوى، ص312 ، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، چاپ اوّل)

 

 

2. «... و براى آن خضر را- علیه السّلام- در خواب‏ از سماع پرسیدند، گفت: انّه الصّفاء الزّلال الّذی لا یثبت علیه الاّ اقدام العلماء، اى، سماع صفاى زلالى است که جز قدم هاى علما بر آن ثابت نباشد. (ترجمه احیاء علوم الدین ؛ ج‏2 ؛ ص624- همچنین: احیاء علوم الدین ؛ ج‏6 ؛ ص172)

 

 

3. «و فیما حکى عن ابى محمّد الجریرى‏ قال سمعت ابرهیم المارستانى‏ رحمه الله تعالى یقول رأیت الخضر رحمه الله فى المنام‏ فعلّمنى عشر کلمات و أحصاها علىّ بیده اللهمّ إنّى اسألک حسن الاقبال علیک و الاصغآء الیک و الفهم عنک و البصیرة فى أمرک و النفاذ فى طاعتک و المواظبة على ارادتک و المبادرة فى خدمتک و حسن الأدب فى معاملتک و برد التسلیم الیک‏ و النظر الى وجهک.» (اللمع فى التصوف ؛ ص262 – همچنین: تهذیب الاسرار فى أصول التصوف ؛ ص371)

 

 

4. «و قال أبو عبید البسرى: قال لى الخضر: یا أبا عبید! أنا أجى‏ء إلى العارفین فى الیقظة، و أجى‏ء إلى المریدین فى المنام‏ أودهم. فرأیت مناما، و کان فیما بینى و بینه یحضر، و کان قبل ذلک یجیئنى فى الیقظة، فقلت له: اعبر لى. فقال: أنا أزور من یدخر شیئا لغد مناما. فلما استیقظت جعلت انظر و أفکر، فلم أر شیئا أعرفه، فجاءت المرأة، فرأت علىّ أثر الندم، فأخبرتها، فقالت: نعم! قد کان جاءنا أمس نصف درهم فرفعته، و قلت: یکون لنا غدا.» (طبقات الأولیاء ؛ ص259 – همچنین: تنبیه المغترین ؛ ص105- الکواکب الدریة فى تراجم السادة الصوفیة ؛ ج‏3 ؛ ص398 و پاورقی ص394)

 

 

5. «حدثنا محمد بن على بن حبیش ثنا عبد اللّه بن إسحاق المدائنى ثنا محمد ابن حرب ثنا عبید بن محمد ثنا عمار قال. رأیت الخضر علیه السلام فى المنام‏ فسألته قلت: أخبرنى عن أحمد بن محمد بن حنبل قال: صدیق.

 

 

 

حدثنا ظفر بن أحمد ثنا عبد اللّه بن إبراهیم الحریرى قال أبو جعفر محمد بن صالح- یعنى ابن دریج- قال بلال الخواص: رأیت الخضر علیه السلام فى النوم فقلت له: ما تقول فى بشر؟ قال لم یخلف بعده مثله. قلت: ما تقول فى أحمد بن حنبل؟ قال صدیق. قلت: ما تقول فى أبى ثور؟ قال: رجل طالب حق. قلت فأنا بأى وسیلة رایتک؟ قال: ببرک بامک.» (حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء ؛ ج‏9 ؛ ص187)

 

 

تعبیر الکون و الفساد

 

 

در روایت صدوق آمده است: «... الصَّمَدُ الْمُتَعَالِی عَنِ الْکَوْنِ وَ الْفَسَادِ ...» (معانی الأخبار، ص7- التوحید،90) پیشتر گفتیم که این جمله بعینه به ابوالعباس بن عطا نیز نسبت داده شده است. در مقدمه تفسیر عرائس البیان (ج‏1 ؛ ص11) نیز تعبیر مشابهی به کار رفته است. در روایت صدوق همچنین آمده است: «... و أَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دَائِمٌ تَعَالَى عَنِ الْکَوْنِ وَ الزَّوَالِ ...» (معانی الأخبار، ص8- التوحید للصدوق، ص92)

 

 

 

کون و فساد در این جا به عنوان اصطلاحی کلامی- فلسفی به کار رفته است. در روایات ندیده ام «الکون» در این معنا به کار رود و شاید اصطلاحی متأخر باشد. در روایات معمولاً الکون به معنای وجود به خداوند نسبت داده می شود: «سَبَقَ الْأَوْقَاتَ کَوْنُهُ‏ وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ»(الکافی ؛ دار الکتب الإسلامیة ؛ ج‏1 ؛ ص139) «لَا أَمَدَ لِکَوْنِهِ» (الکافی، ج‏1، ص139) «... فَلَیْسَ لِکَوْنِهِ‏ کَیْفٌ وَ لَا لَهُ أَیْنٌ وَ لَا لَهُ حَدٌّ ...» (الکافی، ، ج‏1، ص89)

 

 

واحد اصل اعداد است اما خودش عدد نیست

 

 

در روایت صدوق آمده است: «قَالَ الْبَاقِرُ ع‏ الْأَحَدُ الْفَرْدُ الْمُتَفَرِّدُ. و الأحد و الواحد بمعنى واحد و هو المتفرد الذی لا نظیر له و التوحید الإقرار بالوحدة و هو الانفراد و الواحد المتباین الذی لا ینبعث من شی‏ء و لا یتحد بشی‏ء و من ثم قالوا إن بناء العدد من الواحد و لیس الواحد من العدد لأن العدد لا یقع على الواحد بل یقع على الاثنین ...» (التوحید، ص90)

 

 

در این جا واحد (=یک) مبنای اعداد شمرده شده و در عین حال خودش از زمره اعداد بیرون شده است. این که واحد از جمله اعداد نباشد، عقلاً مبهم است و خصوصاً ظاهر برخی روایات هم این است که واحد از جمله اعداد است:

 

 

«... إِنَّ الْقَوْلَ فِی أَنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ عَلَى أَرْبَعَةِ أَقْسَامٍ فَوَجْهَانِ مِنْهَا لَا یَجُوزَانِ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَجْهَانِ یَثْبُتَانِ فِیهِ فَأَمَّا اللَّذَانِ لَا یَجُوزَانِ عَلَیْهِ فَقَوْلُ الْقَائِلِ وَاحِدٌ یَقْصِدُ بِهِ بَابَ الْأَعْدَادِ فَهَذَا مَا لَا یَجُوزُ لِأَنَّ مَا لَا ثَانِیَ لَهُ لَا یَدْخُلُ فِی بَابِ الْأَعْدَادِ أَ مَا تَرَى أَنَّهُ کَفَرَ مَنْ قَالَ‏ ثالِثُ ثَلاثَةٍ ...» (التوحید للصدوق ؛ ص83)

 

 

«وَاحِدٌ لَا بِعَدَد» (نهج البلاغة، صبحی صالح، ص269) «وَاحِدٌ لَا بِتَأْوِیلِ عَدَدٍ» (الأمالی للمفید؛ ص255) «وَاحِدٌ لَا مِنْ عَدَد» (عیون أخبار الرضا ؛ ج‏1 ؛ ص121) و ...

 

 

ضمن این که ظاهر روایت مورد بحث این است که وحدت خداوند عددی است؛ چون می گوید: «... الواحد المتباین الذی لا ینبعث من شی‏ء و لا یتحد بشی‏ء» و سپس می گوید: «و من ثم قالوا إن بناء العدد من الواحد و لیس الواحد من العدد لأن العدد لا یقع على الواحد بل یقع على الاثنین ...» (التوحید، ص90) پس چنین می نماید که واحد را در مورد خداوند به معنای همان واحدی دانسته است که اصل اعداد است و اگر چنین باشد قطعاً نادرست و مخالف روایات دیگر است؛ مگر آن که به گونه ای تأویل شود.

 

 

به هر حال این که «واحد عدد نیست ولی اصل اعداد است» یکی از مفاهیم پرکاربرد صوفیان است که آن را به اندیشه باطل وحدت وجود گره می زنند؛ مثلاً ابن عربی می نویسد: «إن الواحد لیس بعدد و إن کان العدد منه‏ ینشأ» (الفتوحات المکیة؛ ج‏1 ؛ ص253- همچنین: الفتوحات المکیة، ج‏3، صص201 و 494)

عبد الکریم جیلی نیز می نویسد: «... فلا یوجد عدد إلا بعد وجود ما قبله فی المرتبة، و الکل موجودون من الواحد، و لیس‏ الواحد من‏ العدد؛ لأن کل عدد تضربه فی عدد یخرج منه عددا أکثر من مثل أحدهما، و لو ضربت جمیع الأعداد فی الواحد لا یخرج منها شی‏ء؛ لأن الواحد لیس هو بعدد، فلو کان عددا لخرج من ضربه فی نفسه عدد.» (قاب قوسین ملتقى الناموسین فى معرفة سید الکونین ؛ ص47؛ عبدالکریم الجیلی)

 

 

 

و ...

 

 

ترکیب اقوال و روایات

 

 

روایت شیخ صدوق ترکیبی است از اقوال رسول خدا صلی الله علیه و آله، امام صادق، امام باقر، امام سجاد، امام حسین علیهم السلام، محمد بن حنفیة، زید بن علی و افرادی که نامشان ذکر نشده است؛ دقیقاً مانند کتب تفسیر که اقوال افراد مختلف را نقل می کنند؛ یعنی اگر اسناد آغاز جملات را حذف کنیم، چنین می نماید که با متن یکی از کتب تفسیر روبرو هستیم.

 

 

جالب تر آن که این روایت، وجوه مختلفی را که مفسّران بیان کرده اند در برگرفته است؛ مثلا:

 

 

1. «الصَّمَدُ الَّذِی لَا جَوْفَ لَهُ‏» ← مجاهد و حسن بصری و سعید بن جبیر و ... (جامع البیان فى تفسیر القرآن، ج‏30، ص222)

 

 

2. «وَ الصَّمَدُ الَّذِی قَدِ انْتَهَى سُؤْدَدُهُ » ← شقیق و ... (جامع البیان، ج‏30، ص 223)

 

 

3. «وَ الصَّمَدُ الَّذِی لَا یَأْکُلُ وَ لَا یَشْرَبُ» ← شعبی و ... (جامع البیان ، ج‏30، صص222 و 223)

 

 

4. «وَ الصَّمَدُ الدَّائِمُ الَّذِی لَمْ یَزَلْ وَ لَا یَزَالُ» ←  حسن بصری (مفاتیح الغیب، ج32، ص362)

 

 

و به همین ترتیب بقیه موارد.

 

 

دیگر آن که در این روایت، امام باقر ع از غیر معصومین نیز نقل می کنند که در جایگاه تفسیر، امر نادر و نامتعارفی برای امام معصوم ع به شمار می رود: «قَالَ الْبَاقِرُ ع‏ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَقُولُ الصَّمَدُ الْقَائِمُ بِنَفْسِهِ الْغَنِیُّ عَنْ غَیْرِهِ وَ قَالَ غَیْرُهُ‏ الصَّمَدُ الْمُتَعَالِی عَنِ الْکَوْنِ وَ الْفَسَادِ وَ الصَّمَدُ الَّذِی لَا یُوصَفُ بِالتَّغَایُرِ.» (التوحید للصدوق ؛ ص90)

 

 

از این جهت شبیه «مصباح الشریعة است که در آن امام صادق علیه السّلام از افراد مختلفی نقل می کنند. در مقاله ای که درباره مصباح الشریعة نوشتم نشان دادم که نسبت مصباح الشریعة به امام صادق ع نادرست است و بسیاری از جملاتی که در آن به امام صادق یا پیامبر یا امامان دیگر و اصحاب آنان نسبت داده شده است، متعلّق به مشایخ صوفیه است که جاعل مصباح الشریعة آن را تحریف کرده و به این بزرگان نسبت داده است.(ر.ک. https://t.me/zecra/16)

 

 

 

در این جا نیز احتمال می رود که شخصی، متنی تفسیری را که شامل اقوال و آراء افراد مختلف بوده، با افزودن سند و قدری تغییر در آن، به ابوالبختری نسبت داده باشد.

 

 

تفسیر منسوب به طبرانی

 

 

در روایت صدوق جملاتی به محمد بن حنفیه، زید بن علی و امام حسین ع نسبت داده شده که در جای دیگری این نسبت را نیافتم؛ مگر در کتبی مانند مجمع البیان که مصدرشان کتاب شیخ صدوق بوده است؛ تنها در تفسیر منسوب به طبرانی آمده است: «و کتب أهل البصرة إلى الحسن بن علیّ یسألوه عن معنى الصّمد، فکتب إلیهم: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم: أمّا بعد؛ فلا تخوضوا فی القرآن بغیر علم، فإنّ اللّه جلّ ذکره قد فسّر الصّمد فقال: لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ. و عن محمّد بن الحنفیة قال: الصّمد الغنیّ عن غیره، و عن زید بن علیّ قال: الصّمد الّذی أمره إذا أراد شیئا أن یقول له کن فیکون.» (التفسیر الکبیر، ج‏6، ص582، دار الکتاب الثقافی، اردن، چاپ اوّل، 2008 م.)

 

 

 

روشن است که این متن با متن روایت صدوق کاملاً مرتبط است. اگر انتساب این تفسیر به طبرانی (260-360) ثابت باشد، مصدری مقدّم بر روایت صدوق به شمار می رود؛ امّا با توجّه به توضیحاتی که محقّق در آغاز این کتاب داده و مقایسه متن آن با تفاسیر دیگر، خصوصاً تفسیر ثعلبی، به نظر می رسد انتساب آن به طبرانی درست نباشد؛ بلکه احتمال می رود که کتابی مربوط به قرون بعدی بوده و احتمالاً این روایات را از مجمع البیان گرفته است.

تأویل حروف

 

 

یکی از کلیشه های صوفیانه، تأویل حروف هر کلمه است. آنان برای هر حرف، معانی و مفاهیم خاصّی در نظر می گیرند که معمولاً ذوقی است و ملاک روشنی ندارد. یک حرف را می توان به معانی مختلف و متضادّ تطبیق داد. ارتباط بین این معانی و حروف به شیوه های مختلفی حاصل می شود. یکی از این شیوه ها توجّه به خواصّ آن حرف است. مثلاً حرف «ه» در تلفظ، حلقی است؛ پس می تواند اشاره به باطن باشد؛ در رسم الخط گِرد است؛ پس می تواند نشانه ی دایره وجود (قوس صعود و نزول) باشد؛ عدد ابجدی آن پنج است؛ پس می تواند نشانه حضرات خمس باشد و ... . شیوه دیگر آن است که هر حرف نماد کلمه ای در نظر گرفته می شود که با آن حرف آغاز می شود یا حضور آن حرف در آن پررنگ است؛ مثلاً حرف «ه» می تواند نماد «هو» ، «هوی» ، «هول» ، «هلاک» و ... در نظر گرفته شود.

 

 

 

در روایت شیخ صدوق هر دو شیوه بالا به کار گرفته شده است؛ از این رو ادبیات صوفیانه در آن احساس می شود. البته این شباهت به تنهایی برای صوفیانه خواندن روایت کافی نیست؛ چون ممکن است در دو فرهنگ متفاوت از روش های ظاهراً مشابهی استفاده شود؛ امّا از آن جا که این روش، بیشترین کاربرد را در بین صوفیان دارد و خصیصه ی آنان شمرده می شود، در کنار سایر شباهت ها حائز اهمّیّت است. 

تفسیر عرفانی منسوب به امام صادق علیه السّلام

آقای حسن انصاری از وجود نسخه هایی از تفسیر صوفیانه منسوب به امام صادق ع خبر داده است که اشتراکات زیادی با حقائق التفسیر دارد. این تفسیر یا دست کم، بخشی از آن با سندی ناشناخته از امام رضا ع نقل شده است. در این باره مقاله آقای انصاری را بخوانید: http://ansari.kateban.com/post/1250

تأویلات باطنی، رهاورد شیخ صدوق از سیاحت شرق

 

 

 

علاوه بر تفسیر سوره توحید، تأویلات باطنی دیگری نیز در آثار شیخ صدوق یافت می شود که رهاورد مشرق زمین و مرتبط با تصوّف است:

 

 

الف. تأویلات ابن طیفور

شیخ صدوق در سفری که به فرغانه داشته است با واعظی به نام «ابوجعفر محمد بن عبدالله بن محمد بن طیفور دامغانی» ارتباط پیدا کرده است و با انگیزه ای نامعلوم تأویلات باطنی او را که کاملاً بر مذاق تصوّف شرقی است، نقل کرده است:

1. سمعت أبا جعفر محمد بن‏ عبد الله‏ بن‏ طیفور الدامغانی الواعظ بفرغانة یقول فی خرق الخضر ع السفینة و قتل الغلام و إقامة الجدار إن تلک إشارات من الله تعالى لموسى ع و تعریض بها إلى ما یریده من تذکیره لمنن سابقة لله عز و جل علیه نبهه علیها و على مقدارها من الفضل ذکره بخرق السفینة أنه حفظه فی الماء حین ألقته أمه فی التابوت و ألقت التابوت فی الیم و هو طفل ضعیف لا قوة له فأراد بذلک أن الذی حفظک فی التابوت الملقى فی الیم هو الذی یحفظهم فی السفینة و أما قتل الغلام فإنه کان قد قتل رجلا فی الله عز و جل و کانت تلک زلة عظیمة عند من لم یعلم أن موسى نبی فذکره بذلک منته علیه حین دفع عنه کید من أراد قتله به و أما إقامة الجدار من غیر أجر فإن الله عز و جل ذکره بذلک فضله فیما أتاه من ابنتی شعیب حین سقى لهما و هو جائع و لم یبتغ على ذلک أجرا مع حاجته إلى الطعام فنبهه عز و جل على ذلک لیکون شاکرا مسرورا و أما قول الخضر لموسى ع‏ هذا فِراقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ‏ فإن ذلک کان من جهة موسى حیث قال‏ إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْ‏ءٍ بَعْدَها فَلا تُصاحِبْنِی‏ فموسى ع هو الذی حکم بالمفارقة لما قال له‏ فَلا تُصاحِبْنِی. (علل الشرائع ؛ ج‏1 ؛ ص62)

 

 

2. سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ‏ عَبْدِ اللَّهِ‏ بْنِ‏ طَیْفُورٍ الدَّامِغَانِیَّ الْوَاعِظَ یَقُولُ‏ فِی قَوْلِ مُوسَى ع‏ وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی‏ قَالَ یَقُولُ إِنِّی أَسْتَحْیِی أَنْ أُکَلِّمَ بِلِسَانِی الَّذِی کَلَّمْتُکَ بِهِ غَیْرَکَ فَیَمْنَعَنِی حَیَائِی مِنْکَ عَنْ مُحَاوَرَةِ غَیْرِکَ فَصَارَتْ هَذِهِ الْحَالُ عُقْدَةً عَلَى لِسَانِی فَاحْلُلْهَا بِفَضْلِکَ‏ وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی‏ مَعْنَاهُ أَنَّهُ سَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَأْذَنَ لَهُ فِی أَنْ یُعَبِّرَ عَنْهُ هَارُونُ فَلَا یَحْتَاجُ أَنْ یُکَلِّمَ فِرْعَوْنَ بِلِسَانٍ کَلَّمَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ. (علل الشرائع، ج‏1، ص 67)

 

 

3. سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ طَیْفُورٍ یَقُولُ‏ فِی قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ ع‏ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتى‏ الْآیَةَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ إِبْرَاهِیمَ أَنْ یَزُورَ عَبْداً مِنْ عِبَادِهِ الصَّالِحِینَ فَزَارَهُ فَلَمَّا کَلَّمَهُ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فِی الدُّنْیَا عَبْداً یُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِیمُ اتَّخَذَهُ خَلِیلًا قَالَ إِبْرَاهِیمُ وَ مَا عَلَامَةُ ذَلِکَ الْعَبْدِ قَالَ یُحْیَى لَهُ الْمَوْتَى فَوَقَّعَ لِإِبْرَاهِیمَ أَنَّهُ هُوَ فَسَأَلَهُ أَنْ یُحْیِیَ لَهُ الْمَوْتَى‏ قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى‏ وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی‏ یَعْنِی عَلَى الْخَلَّةِ وَ یُقَالُ إِنَّهُ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ لَهُ فِی ذَلِکَ مُعْجِزَةٌ کَمَا کَانَتْ لِلرُّسُلِ وَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ ع سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُحْیِیَ لَهُ الْمَیِّتَ‏ فَأَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُمِیتَ لِأَجْلِهِ الْحَیَّ سَوَاءً بِسَوَاءٍ وَ هُوَ أَنَّهُ لَمَّا أَمَرَهُ بِذَبْحِ ابْنِهِ إِسْمَاعِیلَ وَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ إِبْرَاهِیمَ ع أَنْ یَذْبَحَ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ طَاوُساً وَ نَسْراً وَ دِیکاً وَ بَطّاً فَالطَّاوُسُ یُرِیدُ بِهِ زِینَةَ الدُّنْیَا وَ النَّسْرُ یُرِیدُ بِهِ الْأَمَلَ الطَّوِیلَ وَ الْبَطُّ یُرِیدُ بِهِ الْحِرْصَ وَ الدِّیکُّ یُرِیدُ بِهِ الشَّهْوَةَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ یَحْیَى قَلْبُکَ وَ یَطْمَئِنَّ مَعِی فَاخْرُجْ عَنْ هَذِهِ الْأَشْیَاءِ الْأَرْبَعَةِ فَإِنَّهُ إِذَا کَانَتْ هَذِهِ الْأَشْیَاءُ فِی قَلْبٍ فَإِنَّهُ لَا یَطْمَئِنُّ مَعِی وَ سَأَلْتُهُ کَیْفَ قَالَ‏ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ‏ مَعَ عِلْمِهِ بِسِرِّهِ وَ حَالِهِ فَقَالَ إِنَّهُ لَمَّا قَالَ‏ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتى‏ کَانَ ظَاهِرُ هَذِهِ اللَّفْظَةِ تَوْهِیماً [تُوهِمُ‏] أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ یَتَیَقَّنُ‏ [بیقین] فَقَرَّرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ بِسُؤَالِهِ عَنْهُ إِسْقَاطاً لِلتُّهَمَةِ عَنْهُ وَ تَنْزِیهاً لَهُ مِنَ الشَّکِّ. (الخصال ؛ ج‏1 ؛ ص265- علل الشرائع ؛ ج‏1 ؛ ص36)

 

 

جالب است که صدوق تفسیر آیات را از این واعظ پرسیده است: «و سَأَلْتُهُ کَیْفَ قَالَ‏ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ‏ مَعَ عِلْمِهِ ...»

 

 

به تشابه تفسیر ابن طیفور با آن چه در حقائق التفسیر (نسخه ولی الدین) آمده است دقّت کنید:

ثعلبی صوفی نیز گوید: «سمعت أبا القاسم بن حبیب یقول: سمعت أبی یقول: سمعت أبا الحسن الأقطع و کان حکیما یقول: صحّ عن النبیّ صلّى اللّه علیه و سلّم أنّه قال‏: «لکلّ آیة ظهر و بطن و لکل حرف حدّ و مطلع» و ظاهر الآیة ما ذکره أهل التفسیر، و بطنها: إن إبراهیم علیه السّلام أمر بذبح أربعة أشیاء فی نفسه بسکین [الأیاس‏] کما ذبح فی الظاهر الأربعة الأطیار بسکین الحدید، فالنسر مثل لطول العمر [و الأجل‏]، و الطاوس زینة الدنیا و بهجتها، و الغراب الحرص، و الدیک‏ الشهوة.» (الکشف و البیان، ج‏2، ص257)

 

 

و نیز رجوع کنید به تفسیر منسوب به طبرانی (ج‏1، ص473) و التفسیر الکبیر، ج‏7، ص 37 و ...

 

 

4. سمعت محمد بن عبد الله بن محمد بن طیفور یقول فی قول یوسف ع‏ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ‏ إن یوسف رجع إلى اختیار نفسه فاختار السجن فوکل إلى اختیاره‏ و التجأ نبی الله محمد ص إلى الخیار فتبرأ من الاختیار و دعا دعاء الافتقار فقال على رویة الاضطرار یا مقلب القلوب و الأبصار ثبت قلبی على طاعتک فعوفی من العلة و عصم فاستجاب الله له و أحسن إجابته و هو أن الله عصمه ظاهرا و باطنا. و سمعته یقول فی قول یعقوب‏ هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیْهِ إِلَّا کَما أَمِنْتُکُمْ عَلى‏ أَخِیهِ مِنْ قَبْلُ‏ إن هذا مثل‏: قَوْلِ النَّبِیِّ ص‏ لَا یُلْسَعُ الْمُؤْمِنُ مِنْ جُحْرٍ مَرَّتَیْنِ. فهذا معناه و ذلک أنه سلم یوسف إلیهم فغشوه حین اعتمد على حفظهم له و انقطع فی رعایته إلیهم‏ فألقوه‏ فِی غَیابَتِ الْجُبِ‏ و باعوه فلما انقطع إلى الله عز و جل فی الابن الثانی و سلمه و اعتمد فی حفظه علیه و قال‏ فَاللَّهُ خَیْرٌ حافِظاً أقعده على سریر المملکة و رد یوسف إلیه و خرج القوم من المحنة و استقامت أسبابهم. و سمعته یقول فی قول یعقوب‏ یا أَسَفى‏ عَلى‏ یُوسُفَ‏ إنه عرض فی التأسف بیوسف و قد رأى فی مفارقته فراقا آخر و فی قطیعته قطیعه أخرى فتلهف علیها و تأسف من أجلها: کَقَوْلِ الصَّادِقِ ع‏ فِی مَعْنَى قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى‏ دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ إِنَّ هَذَا فِرَاقُ الْأَحِبَّةِ فِی دَارِ الدُّنْیَا لِیَسْتَدِلُّوا بِهِ عَلَى فِرَاقِ الْمَوْلَى. فکذلک یعقوب تأسف على یوسف من خوف فراق غیره فذکر یوسف لذلک‏. (علل الشرائع ؛ ج‏1 ؛ ص49)

 

 

5. سمعت محمد بن عبد الله بن محمد بن طیفور یقول فی قول الله عز و جل‏ وَ جاءَ إِخْوَةُ یُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَعَرَفَهُمْ وَ هُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ‏ إن ذلک لترکهم حرمة یوسف و قد یمتحن الله المرء بترکه الحرمة أ لا ترى یعقوب ع حین ترک حرمة یوسف غیبوه من عینه فامتحن من حیث ترک الحرمة بغیبته عن عینه لا عن قلبه عشرین سنة و ترک إخوة یوسف حرمته فی قلوبهم حیث عادوه و أرادوا القطیعة للحسد الذی فی قلوبهم فامتحنوا فی قلوبهم کأنهم یرونه و لا یعرفونه و لم یکن لأخیه من أمه حسد مثل ما کان لإخوته فلما دخل قال‏ إِنِّی أَنَا أَخُوکَ‏ على یقین فعرفه فسلم من المحن فیه حین لم یترک حرمته و هکذا العباد. (علل الشرائع ؛ ج‏1 ؛ ص54)

 

 

ب. تأویلات ابوجعفر بخاری

شیخ صدوق با شخصی به نام ابوجعفر محمد بن علی بن نصر البخاری المقری دیدار و از او روایت کرده است؛ البته نمی دانیم که این دیدار و سماع در کجا صورت گرفته است؛ امّا به هر حال این شخص نیز اهل بخارا است. از آن گذشته ابوجعفر بخاری این روایات را در «فرغانه» از ابوعبدالله الکوفی العلوی الفقیه شنیده است؛ نکته مهمّ دیگر آن که سند علوی تا امام صادق علیه السّلام ذکر نشده است:

 

 

1. حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ نَصْرٍ الْبُخَارِیُ‏ الْمُقْرِی قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ الْعَلَوِیُّ الْفَقِیهُ بِفَرْغَانَةَ بِإِسْنَادٍ مُتَّصِلٍ إِلَى الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع‏ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ‏ فَقَالَ الظَّالِمُ یَحُومُ حَوْمَ نَفْسِهِ وَ الْمُقْتَصِدُ یَحُومُ حَوْمَ قَلْبِهِ وَ السَّابِقُ یَحُومُ‏ حَوْمَ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ. (معانی الأخبار ؛ ص104)

 

 

روایات تفسیریِ معتبر که به طرق شیعی شناخته شده، نقل شده اند؛ در فضایی کاملاَ متفاوت سیر می کنند. (به تفسیر البرهان رجوع کنید.)

 

 

شباهت این روایت –که از فرغانه به سوغات آمده است- با تعابیر و مضامین صوفیانه خراسان مخفی نیست. به تأویلات مشابه در حقائق التفسیر توجّه کنید:

 

 

«قال جعفر: النفس ظالمة و القلب مقتصد و الروح سابق. و قال ایضا: من نظر بنفسه الى الدنیا فهو ظالم و من نظر بقلبه الى الآخرة فهو مقتصد و من نظر بروحه الى الحق فهو سابق.» (حقائق التفسیر، مرکز نشر دانشگاهی، ص51)

 

 

«و قال ابن عطاء: الظالم النفس، و المقتصد القلب، و السابق الروح‏.» (حقائق التفسیر، مرکز نشر دانشگاهی، ص167)

 

 

«قال بعضهم: الظالم من غلبت نفسه قلبه، و المقتصد من غلب قلبه نفسه، و السابق من کان قلبه و نفسه فی حراسة الحقّ.» (حقائق التفسیر، نسخه خطی ولی الدین)

 

 

«و قال بعضهم: الظالم هو النفس لأنها لا تألف الحق ابداً و المقتصد القلب لأنه یتقلّب فی کلّ ساعة و السابق الروح الذی لا یغیب عن المشاهدة.» (حقائق التفسیر نسخه ولی الدین)

 

 

2. حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ نَصْرٍ الْبُخَارِیُّ الْمُقْرِی قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ الْفَقِیهُ بِفَرْغَانَةَ بِإِسْنَادٍ مُتَّصِلٍ إِلَى الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَى ع‏ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ‏ قَالَ یَعْنِی ارْفَعْ خَوْفَیْکَ یَعْنِی خَوْفَهُ مِنْ ضِیَاعِ أَهْلِهِ وَ قَدْ خَلَّفَهَا تَمْخَضُ وَ خَوْفَهُ مِنْ فِرْعَوْنَ. (علل الشرائع ؛ ج‏1 ؛ ص66)

 

 

در روایت دیدار سعد بن عبدالله با امام عصر (ع) نیز تأویل مشابهی ذکر شده است. (کمال الدین و تمام النعمة ؛ ج‏2 ؛ ص460) می دانیم که متن و سند این روایت با شبهاتی روبرو است (مثلاً در تاریخ مرگ احمد بن اسحاق  و ...) از قدیم نیز عدّه ای از علماء در آن به دیده تردید و انکار می نگریسته اند. (نک.: رجال النجاشی ؛ ص177- الأخبار الدخیلة ؛ ج‏1 ؛ ص88) در اثبات الوصیة (ص56، نشر انصاریان) نیز تأویل نزدیکی ذکر شده است. اثبات الوصیة نیز کتاب ضعیفی است و ارتباط نزدیکی با شلمغانی دارد. (نک:  https://t.me/zecra/14)

 

 

هیچ یک از این روایات از نظر سند قابل معارضه با روایت زیر نمی باشند:

 

 

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَى ع‏ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ‏ لِأَنَّهَا کَانَتْ مِنْ جِلْدِ حِمَارٍ مَیِّتٍ.» (علل الشرائع ؛ ج‏1 ؛ ص66)

 

 

«حدثنا القاسم، قال: ثنا الحسین، قال: ثنی حجاج، عن ابن جریج قال: و أخبرنی عمر بن عطاء عن عکرمة و أبو سفیان، عن معمر، عن جابر الجعفی، عن علی بن أبی طالب‏ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ‏ قال: کانتا من جلد حمار، فقیل له اخلعهما. قال: و قال قتادة مثل ذلک.» (جامع البیان، ج‏16، ص109)

 

 

همچنین نک. : من لا یحضره الفقیه، ج‏1، ص248- تفسیر القمی، ج‏2، ص60- مجمع البیان، ج‏7، ص10 و ...

 

 

در غالب روایات معتبر اهل سنّت همین معنا یا معانی مشابهی ذکر شده است و ظاهر آیه نیز با همین تفسیر موافق است؛ امّا آن چه ابوجعفر بخاری به امام صادق ع نسبت داده است، به تأویلات ذوقی صوفیه بسیار شباهت دارد:

 

 

«فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ‏؛ قال جعفر: اقطع عنک العلائق فإنک بأعیننا.» (حقائق التفسیر، مرکز نشر دانشگاهی، ص42)

 

 

«و قال أهل الإشارة: معناه: فرّغ قلبک من شغل الأهل و الولد.» (الکشف و البیان، ج‏6، ص240)

 

 

«و اهل اشارت گفتند: نعل، کنایت است از اهل، یعنى دل فارغ کن از شغل اهل و ولد ...» (روض الجنان، ج‏13، ص133)

 

 

 

همچنین نک: کشف الاسرار و عدة الابرار، ج‏6 ، ص103- لطائف الإشارات، ج‏2 ، ص 448 - التفسیر الکبیر، ج‏22، ص 18- غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج‏4، ص540 و ...