مقایسه حدیث عمران صابی در دو روایت شیخ صدوق و ابن شعبة

برخی ولادت امام رضا علیه السّلام را در یازدهم ذی القعدة دانسته اند؛ به همین مناسبت بحث درباره تحف العقول را با بررسی روایتی از امام هشتم ادامه می دهیم.

بنا بر روایت شیخ صدوق -رحمه الله- در دو کتاب عیون اخبار الرّضا علیه السّلام و التّوحید، امام رضا -علیه السلام- به درخواست مأمون –لعنه الله- در مجلسی که نمایندگان ادیان مختلف حضور داشتند، با آنان به مناظره پرداخته و با براهین خود، همه را به اعتراف یا سکوت واداشتند. آخرین کسی که امام با او مناظره کردند، عمران صابی بود که پس از پرسش و پاسخ های طولانی درباره «توحید»، به سجده افتاد و مسلمان شد.

حسن بن شعبه نیز در تحف العقول، بخشی از مناظره امام رضا علیه السّلام و عمران صابی را روایت کرده است. امّا بین روایت شیخ صدوق و روایت حسن بن شعبه –بنا بر نسخ متداول تحف العقول- تفاوتی اساسی وجود دارد، که نمی توان آن را غیرعمدی دانست. به متن دو روایت توجّه کنید:

1. روایت شیخ صدوق –رحمة الله علیه:

«... وَ مَا أُوقِعَتْ‏ عَلَیْهِ مِنَ الْکُلِّ فَهِیَ صِفَاتٌ مُحْدَثَةٌ وَ تَرْجَمَةٌ یَفْهَمُ بِهَا مَنْ فَهِمَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِبْدَاعَ وَ الْمَشِیَّةَ وَ الْإِرَادَةَ مَعْنَاهَا وَاحِدٌ وَ أَسْمَاؤُهَا ثَلَاثَةٌ وَ کَانَ أَوَّلُ إِبْدَاعِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ مَشِیَّتِهِ الْحُرُوفَ الَّتِی جَعَلَهَا أَصْلًا لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ دَلِیلًا عَلَى کُلِ‏  مُدْرَکٍ وَ فَاصِلًا لِکُلِّ مُشْکِلٍ‏ وَ بِتِلْکَ الْحُرُوفِ تَفْرِیقُ‏  کُلِّ شَیْ‏ءٍ مِنِ اسْمِ حَقٍّ وَ بَاطِلٍ أَوْ فِعْلٍ‏  أَوْ مَفْعُولٍ أَوْ مَعْنًى أَوْ غَیْرِ مَعْنًى وَ عَلَیْهَا اجْتَمَعَتِ الْأُمُورُ کُلُّهَا وَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْحُرُوفِ فِی إِبْدَاعِهِ لَهَا مَعْنًى غَیْرَ أَنْفُسِهَا تَتَنَاهَى وَ لَا وُجُودَ لَهَا لِأَنَّهَا مُبْدَعَةٌ بِالْإِبْدَاعِ ... وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى سَابِقٌ لِلْإِبْدَاعِ‏  لِأَنَّهُ لَیْسَ قَبْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ شَیْ‏ءٌ وَ لَا کَانَ مَعَهُ شَیْ‏ءٌ وَ الْإِبْدَاعُ سَابِقٌ لِلْحُرُوفِ وَ الْحُرُوفُ لَا تَدُلُّ عَلَى غَیْرِ نَفْسِهَا...» (عیون أخبار الرضا علیه السلام ؛ ج‏1 ؛ ص172)

2. روایت حسن بن شعبة:

«... و الْحَالُ أَیْضاً فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَإِنَّمَا هِیَ صِفَاتٌ مُحْدَثَةٌ وَ تَرْجَمَةٌ مِنْ مُتَوَهِّمٍ لِیَفْهَمَ أَ فَهِمْتَ یَا عِمْرَانُ قَالَ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا ع اعْلَمْ أَنَّ التَّوَهُّمَ وَ الْمَشِیئَةَ وَ الْإِرَادَةَ مَعْنَاهَا وَاحِدٌ وَ أَسْمَاؤُهَا ثَلَاثَةٌ وَ کَانَ أَوَّلُ تَوَهُّمِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ مَشِیئَتِهِ الْحُرُوفَ الَّتِی جَعَلَهَا أَصْلًا لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ فَاصِلًا لِکُلِّ مُشْکِلٍ وَ لَمْ یَجْعَلْ فِی تَوَهُّمِهِ مَعْنًى غَیْرَ أَنْفُسِهَا متناهی [مُتَنَاهٍ‏] وَ لَا وُجُودَ لِأَنَّهَا مُتَوَهَّمَةٌ بِالتَّوَهُّمِ وَ اللَّهُ سَابِقُ التَّوَهُّمِ لِأَنَّهُ لَیْسَ قَبْلَهُ شَیْ‏ءٌ وَ لَا کَانَ مَعَهُ شَیْ‏ءٌ وَ التَّوَهُّمُ سَابِقٌ لِلْحُرُوفِ فَکَانَتِ الْحُرُوفُ مُحْدَثَةً بِالتَّوَهُّمِ وَ کَانَ التَّوَهُّمُ وَ لَیْسَ قَبْلَ اللَّهِ مَذْهَبٌ وَ التَّوَهُّمُ مِنَ اللَّهِ غَیْرُ اللَّهِ وَ لِذَلِکَ صَارَ فِعْلُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ غَیْرَهُ وَ حَدُّ کُلِّ شَیْ‏ءٍ غَیْرَهُ وَ صِفَةُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ غَیْرَ الْمَوْصُوفِ وَ حَدُّ کُلِّ شَیْ‏ءٍ غَیْرُ الْمَحْدُودِ ...» (تحف العقول ؛ صص424 و 425 ؛ جامعه مدرّسین ؛ چاپ دوم)

هر چند بین دو نقل، فرق نسبتاً زیادی هست، امّا آن چه بیشتر جلب توجّه می کند، این است که هر جا در روایت شیخ صدوق (ره) تعبیر «الابداع» و مشتقّات آن به کار رفته است، در روایت ابن شعبة، به جای آن تعبیر «التوهّم» و مشتقّات آن جایگزین شده است! پر واضح است که چنین تفاوتی را نمی توان سهوی دانست! کاربرد «التوهّم» به جای «الابداع» هیچ معنای صحیحی را افاده نمی کند و تنها با خرافات غلات و صوفیه قابل تبیین است.