معنای درست «کذب من زعم انه من شیعتنا و هو متمسک بعروة غیرنا»

بسم الله الرحمن الرحیم

علی عادل زاده

یکی از احادیث مشهوری که برایِ عدم جواز تقلید از غیر معصوم (نک‍: وسائل الشیعة، ج27، ص129) و نادرستی مراجعه به عامه (الفصول المهمة، ج1، ص577) و گرفتن علم از غیر اهل بیت ع (هدایة الامة، ج1، ص32) و در نتیجه مذمّت فلسفه و عرفان مورد استناد قرار می‌گیرد، روایت زیر است:

حدثنا محمد بن علی ماجیلویه رحمة الله علیه قال حدثنی عمی محمد بن أبی القاسم عن محمد بن علی الکوفی عن محمد بن سنان عن المفضل بن عمر قال قال الصادق ع‏ کذب من زعم أنه من شیعتنا و هو متمسک بعروة غیرنا (صفات الشیعة، ص3)

اگر چه برداشت و نتیجه‌ای که از این روایت شده، به خودی خود درست است و با دلائل عقلی و نقلی روشن شده که گرفتن معارف و معالم و احکام دین از غیرِ اهل بیت ع روا نیست؛ اما این که مقصود از این حدیث همین باشد، جای بررسی و تأمل دارد؛ زیرا در تحریرِ دیگر همین عبارت به جای «من شیعتنا»، «یعرفنا» آمده است که تفاوت معناداری ایجاد می‌کند:

حدثنا محمد بن موسى بن المتوکل قال حدثنا علی بن إبراهیم بن هاشم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن إبراهیم بن زیاد قال قال الصادق ع‏ کذب من زعم أنه یعرفنا و هو متمسک بعروة غیرنا (معانی الأخبار، ص399).

در این تحریر، تأکید بر روی معنایِ شناختِ امام است نه تعریفِ شیعه بودن. این تفاوت زمانی اهمیت پیدا می‌کند که تحریرِ دیگری از همین عبارت را در سیاق آن در نظر بگیریم:

علی بن محمد بن عبد الله عن إبراهیم بن إسحاق عن عبد الله بن حماد عن ابن مسکان عن أبی عبد الله ع قال: نحن أصل کل خیر و من فروعنا کل بر فمن البر التوحید و الصلاة و الصیام و کظم الغیظ و العفو عن المسی‏ء و رحمة الفقیر و تعهد الجار و الإقرار بالفضل لأهله و عدونا أصل کل شر و من فروعهم کل قبیح و فاحشة فمنهم الکذب و البخل و النمیمة و القطیعة و أکل الربا و أکل مال الیتیم بغیر حقه و تعدی الحدود التی أمر الله و رکوب الفواحش‏ ما ظهر منها و ما بطن و الزنا و السرقة و کل ما وافق ذلک من القبیح فکذب من زعم أنه معنا و هو متعلق‏ بفروع‏ غیرنا (الکافی، ج‏8، ص242؛ و نیز نک‍: شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، ج‏3، ص9؛ تأویل الآیات، ص22).

واژگان متفاوت در سه تحریر، هم به لحاظ صورت نگارش و هم از نظر معنا بسیار نزدیک‌اند  و اختلاف آن‌ها به راحتی با تصحیف یا نقل به معنا قابل توجیه است.

کذب من زعم انه

من شیعتنا/یعرفنا/معنا

و هو

متمسک/متعلق

بعروة/ بفروع

غیرنا

به این ترتیب، معلوم می‌شود که هر سه روایتِ بالا همسو و هم‌معنا است و با توجه به سیاقِ روایت ابن مسکان، مقصود از فروع/عروة در این جا، رذائل و اعمالِ زشت است که از فروعِ دشمنان شمرده شده است. بنابراین مضمونِ این عبارت، نفیِ اباحی‌گری و لزوم عمل در کنارِ معرفت و ولایت امام است. این مضمون دقیقاً همان است که در روایت زیر نیز با عبارات مشابه بیان شده است:

حدثنا أحمد بن محمد عن الحسین بن سعید عن الحسن بن علی بن فضال عن حفص المؤذن قال: کتب أبو عبد الله ع إلى أبی الخطاب بلغنی أنک تزعم أن الخمس [الخمر] رجل و أن الزنا رجل و أن الصلاة رجل و أن الصوم رجل و لیس کما تقول نحن أصل الخیر و فروعه طاعة الله و عدونا أصل الشر و فروعه معصیة الله ثم کتب کیف یطاع من لا یعرف و کیف یعرف من لا یطاع (بصائر الدرجات، ج‏1، ص536).

همین معنا با ادبیاتِ مشابه در رساله میاحیه منسوب به امام صادق ع به روایتِ مفضل بن عمر به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است:

حدثنا علی بن إبراهیم بن هاشم قال حدثنا القاسم بن الربیع الوراق عن محمد بن سنان عن صباح المدائنی عن المفضل‏ أنه کتب إلى أبی عبد الله ع فجاءه هذا الجواب من أبی عبد الله ع... و بلغک أنهم یزعمون أن الدین إنما هو معرفة الرجال ثم بعد ذلک إذا عرفتهم فاعمل ما شئت... فأخبرک حقائق إن الله تبارک و تعالى اختار الإسلام لنفسه دینا... و به بعث أنبیاءه و رسله و نبیه محمدا ص... و هم أصله و منهم الفروع الحلال و ذلک سعیهم و من فروعهم أمرهم [شیعتهم‏] بالحلال و إقام الصلاة و إیتاء الزکاة و... و جمیع البر... فعدوهم [هم الحرام‏] المحرم و أولیاؤهم الدخول [الداخلون‏] فی أمرهم إلى یوم القیامة فیهم الفواحش‏ ما ظهر منها و ما بطن‏ و الخمر و المیسر و الربا و الدم و لحم الخنزیر فهم الحرام المحرم و أصل کل حرام و هم الشر و أصل کل‏ شر و منهم فروع الشر کله و من ذلک الفروع الحرام و استحلالهم إیاها و من فروعهم‏ تکذیب الأنبیاء و جحود الأوصیاء و رکوب الفواحش الزنا و السرقة و شرب الخمر و المسکر  و أکل مال الیتیم و أکل الربا و الخدعة و الخیانة و رکوب الحرام کلها و انتهاک المعاصی و إنما أمر الله‏ بالعدل و الإحسان و إیتاء ذی القربى‏ یعنی مودة ذی القربى و ابتغاء طاعتهم‏ و ینهى عن الفحشاء و المنکر و البغی‏ و هم أعداء الأنبیاء و أوصیاء الأنبیاء... و أنت [أنا] أعلم أن الله قد حرم هذا الأصل و حرم فرعه و نهى عنه... ‏(بصائر الدرجات، ج‏1، ص526-531).

با توجه به مقایسه‌ای که انجام گرفت، معنایِ حدیث مشهور «کذب من زعم انه من شیعتنا و هو متمسک بعروة غیرنا» نهی از اباحی‌گری است و بر خلاف تصوّر مشهور، ارتباطِ مستقیمی با نهی از گرفتنِ علوم از غیر اهل بیت ع ندارد. اگر چه با دلائل عقلی و نقلی دیگر می‌توان نشان داد که گرفتن معالم دین از غیر اهل بیت ع ناروا است، اما این عبارت مشهور ارتباطی با این مفهوم ندارد. علت این برداشت نادرست، تقطیع روایت و جدا کردن آن از بافت و سیاق متن بوده است.