نکاتی درباره خاستگاه انگاره تغییر قبله از مکه به کربلا پس از ظهور امام عصر عج

بسم الله الرحمن الرحیم

نویسنده: علی عادل زاده

     تغییر قبله از مکه به کربلا پس از ظهور امام مهدی (ع)، انگاره‌ای است که به صورت کم‌رنگ در فرهنگِ شفاهیِ برخی از عوام شیعه دیده می‌شود. به طور حتم، این تصوّر با ضروریات دین اسلام و نصوص قران و سنّت در تضادّ است. برخی از منبریان مانند مرتضی آقا تهرانی، مسعود عالی و جعفر ناصری، در سال‌های اخیر سعی کرده‌اند برداشت نوی از این انگاره ارائه داده و آن را به مراسم جهانیِ اربعین گره بزنند. روشن است که این برداشت کاملاً ذوقی است و نه با مفهوم «تغییر قبله از مکه» مطابقت دارد و نه به زمان بعد از ظهور امام مهدی (عج) مربوط است! بهتر است به جای ارائه تفسیر جدید از انگاره‌های کهن، به ریشه‌یابی و بازشناسی تاریخی آنها پرداخت.

   از جمله کسانی که به نشرِ این انگاره دامن زده، ابوالحسن مرندی (م1349ق) است. او در باب 66 مجلد اول نور الانوار (ص304) در تأویل روایت ارتداد اصحاب قائم (عج)، می‌نویسد: «لعل المراد بالکلام الذی ذکره القائم لاصحابه هو جعله کربلاء قبلة للناس و الله العالم بالصواب.» همو در ص143 از کتاب «ترجمه جراید سبعه از مستطرفات مظهر الانوار جلد رابع نور الانوار» که به سال 1332ق نگاشته، این تأویل را به «بعض علما» نسبت می‌دهد: «مؤلف گوید مراد از کلام حضرت قائم شاید این باشد که کربلا را قبله قرار بدهد و حجر اسود را از جایش نقل و در کربلا نصب نماید باین واسطه تمام اصحابش مگر دوازده نفر مرتد شوند چنانچه بعض علما رضوان الله علیهم ذکر کرده‌اند.»

    با توجه به مضمون غالیانه این تأویل، حدس زده می شد که مقصود از بعض علما یکی از علمای شیخیه باشد. آن چه این گمان را تقویت می‌کرد ارادت مرندی به شیخ احمد احسائی بود. چنان که او در باب 37 مجمع النورین (ص85) پس از تطبیق موصول «الذی» در «أَ کَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُراب‏» بر امیر المؤمنین (ع) -که تفویض محض است- می‌نویسد: «و یؤیده ما ذکره شیخنا العلّام الأحسائی فی المسائل القطیفیة من الخبر...». این حدس با یکی از پژوهشگران خبره در زمینه تراث شیخیه در میان گذاشته شد و ایشان پس از مراجعه به منابع، اسناد و شواهدی در اختیار نهاد که این حدس را کاملاً تأیید می‌کرد. (البته به سببِ عدم رضایت ایشان، فعلاً امکان ارجاع به آن منابع وجود ندارد.)

    اما به نظر می‌رسد، نظریه‌پردازان شیخیه در این جا نیز مانند بسیاری از آراء و عقایدشان، وامدارِ غالیان کهن و به ویژه نصیریه بوده اند. شاهد این فرضیه، سندی بس گرانبها در تراث نصیریان، یعنی دیوان حسین بن حمدان خصیبی –لعنه الله- است. این دیوان علی رغم آن که تقیه‌آمیز و رمزی بوده و از نظر شدت کتمان در رده میانی آثار نصیری طبقه‌بندی می‌شود (نک‍: ابراهیم عبداللطیف ابراهیم، شرح دیوان الخصیبی، ص12)، نشان دهنده بسیاری از عقاید کفرآمیز خصیبی است. جالب آن که در این دیوان، بخشی از رموز غالیانه روایاتِ جعلی کتاب الهدایة الکبری، گشوده شده و از این جهت منبع بسیار مهمی است. 

   خصیبی –لعنه الله- در یکی از اشعار خود می‌گوید:
«وینقل کعبة بیت الحرام/ إلى حرم یا له من حرام
إلى جانب الطّور فی بقعةٍ/ مبارکة ذات نور ختام
بها کلّم الله موسى وقد/ أتاه کلام وخیر الکلام
وربوةٍ ذات قرارٍ معینٍ/ بها مریمٌ ولدت بالغلام» (همان، ص291-292).

    خصیبی در این جا تصریح می‌کند که حضرت مهدی (عج) کعبه را به حرمی انتقال خواهد داد که همان «بقعه مبارکه» و «ربوة ذات قرار و معین» و محل تولّد عیسی ع است. مقصود او از این اشارات همان سرزمین کربلا است؛ چنان که در الهدایة الکبری درباره امام حسین (ع) می‌نویسد: «مَشْهَدُهُ الْبُقْعَةُ الْمُبَارَکَةُ وَ الرَّبْوَةُ ذَاتُ قَرارٍ وَ مَعِینٍ بِکَرْبَلَاءَ غَرْبِیِّ الْفُرَاتِ» (الهدایة الکبرى، ص202).  شارح دیوان نیز در شرح این ابیات می‌نویسد: «یعنی ینقل الکعبة من مکة الی البقعة المبارکة و هی ظاهراً کربلاء» (ابراهیم عبداللطیف ابراهیم، شرح دیوان الخصیبی، ص292).

    بنابراین تا این جا می‌توان نتیجه گرفت، پیشینه انگاره تغییر قبله، دست کم به غالیان قرن 4 و به طور مشخّص حسین بن حمدان خصیبی باز می‌گردد. ضمنا خصیبی در الهدایة الکبری نیز اعتقاد به تغییر قبله را به صورت اشاره و رمز بیان کرده است که ان شاء الله درباره آن در مقاله دیگری بحث خواهد شد. درباره ریشه‌های این تفکّر غالیانه، می‌توان مباحث بیشتری را مطرح کرد. در این جا تنها به این نکته اشاره می‌شود که به طور کلّی در برخی رویکردهای باطنی غلوّ و تصوّف بی‌مهری، بی‌اعتنایی و بغض آشکاری نسبت به کعبه معظّمه، این خانه امن و محترم خداوند و یادگار پیامبران الهی و منادیان توحید، دیده می‌شود. به عنوان مثال، شاگرد خصیبی -لعنه الله-، در حقائق اسرار الدین (ص157)، کعبه را بتِ ابلیس در زمین معرفی می‌کند. برای دیدن نمونه‌هایی از صوفیه به کانال تلگرامی خرقه تزویر مراجعه کنید. همچنین درباره اهمیت و ارزش حج و خانه کعبه نزد امامان شیعه، کتاب «دریاب خانه را؛ هلمّ الی الحجّ» نوشته محمد حسین ذاکر را ببینید.