ریشه‌یابی حدیث ابن ابی جمهور احسائی درباره ناصبی

ابن ابی جمهور احسائی (قرن 9ق) نوشته است:

«رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ ع‏ أَنَّ النَّاصِبِیَّ شَرٌّ مِنَ الْیَهُودِیِّ فَقِیلَ وَکَیْفَ ذَلِکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ لِأَنَّ الْیَهُودِیَّ مَنَعَ لُطْفَ‏ النُّبُوَّةِ وَهُوَ خَاصٌّ وَالنَّاصِبِیَّ مَنَعَ لُطْفَ الْإِمَامَةِ وهُوَ عَامٌ‏.» (عوالی اللئالی، ج‏4، ص11)

شیخ یوسف بحرانی (د. 1186ق) نیز این روایت را نقل کرده است (الحدائق الناضرة، ج5، ص187؛ الأنوار الحیریة، ج1، ص168).

درباره این حدیث نکات زیر قابل تأمل است:

1. در محتوای حدیث اشکالی به نظر می‌رسد و آن این که یهودی وقتی منکر نبوت پیامبر (ص) است؛ به طریق اولی منکر امامت نیز هست؛ بنابراین وجهی که برای بدتر بودن ناصبی بر یهودی ذکر شده، معقول به نظر نمی‌رسد.

2. این حدیث منبع متقدمی ندارد و ادبیات آن به روشنی متأثر از ادبیاتِ کلامی متأخّر است و تناسبی با ادبیاتِ روایی امام صادق (ع) (83-148ق) ندارد. در کتب کلامی از لطف بودن امامت و نبوت به تفصیل بحث شده است؛ بلکه علّامه حلّی (648-726ق) عین همین مضمون را به عنوان یک بحث کلامی با اصطلاحاتِ رایج این علم مطرح کرده است:

• «البحث الثانی: الإمامة لطف عامّ والنبوّة لطف خاصّ‌ لإمکان خلوّ الزمان من نبیّ حیّ بخلاف الإمام؛ لما سیأتی‌، وإنکار اللطف العامّ شرّ من إنکار اللطف الخاصّ...» (الألفین، الموسسه الاسلامیه للبحوث والمعلومات، ج1، ص45-46)
• «الإمام المعصوم لطف عامّ، والنبیّ لطف خاصّ، وانتفاء العامّ شرّ من انتفاء الخاصّ.» (الألفین، ج1، ص147)
• «لطف الإمامة أعمّ من لطف النبوّة.» (الألفین، ج2، ص33)
• «النبوّة لطف خاصّ والإمامة لطف عام.» (الألفین، ج2، ص50، ش78)

3. ابن ابی جمهور احسائی در کتاب عوالی اللئالی عمده احادیث خود را از کتب متأخر و به ویژه تألیفات علمای حلّه نقل کرده است؛ بنابراین کاملاً متصوّر است که آبشخور اصلی این حدیث نیز مباحث کلامی مکتب حلّه باشد.

4. علّامه حلّی در چند موضع بین این بحث کلامی و حدیثی از امام صادق (ع) ارتباط برقرار کرده است:

الف) «البحث الثانی: الإمامة لطف عامّ والنبوّة لطف خاصّ‌ لإمکان خلوّ الزمان من نبیّ حیّ بخلاف الإمام؛ لما سیأتی‌، وإنکار اللطف العامّ شرّ من إنکار اللطف الخاصّ، وإلى هذا المعنى أشار الصادق (ع) بقوله عن منکر الإمامة أصلا ورأسا: «... وهو شرّهم» (الألفین، ج1، ص45-46)

از سخنِ علامه دو چیز برمی‌آید:

اوّلاً این که این مضمون، نصّ صریح امام صادق (ع) نیست چرا که گفته است: «و إلى هذا المعنى أشار الصادق (ع) بقوله عن منکر الإمامة أصلا و رأسا: ... و هو شرّهم». یعنی در حدیث اصلاً چنین عبارت و مضمون صریحی نیامده است و تنها با عبارت «وهو شرّهم» به آن اشاره شده است.

ثانیاً در حدیث مورد نظر علّامه حلّی، عبارتِ «وهو شرّهم» آمده است که در متنِ عوالی اللئالی چنین چیزی نیست؛ بنابراین نمی‌تواند روایت مورد اشاره علامه حلی باشد. عبارت «وهو شرّهم» می‌تواند اشاره به روایت ابن ابی یعفور از امام صادق ع باشد: «وَإِیَّاکَ أَنْ تَغْتَسِلَ مِنْ غُسَالَةِ الْحَمَّامِ فَفِیهَا یَجْتَمِعُ غُسَالَةُ الْیَهُودِیِّ وَالنَّصْرَانِیِّ وَالْمَجُوسِیِّ وَالنَّاصِبِ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَهُوَ شَرُّهُمْ‏...» (علل الشرائع، ص292). شاهد بر این که مقصود او همین حدیث است، در مورد ب می‌آید.

ب) «مسألة (٩٢) ما یقول سیدنا فی ما ورد فی ولد الزنا من الأخبار، کالروایة التی فیها سألته عن غسالة الحمام فقال: انه یدخل الیهودی والنصرانی والناصب وولد الزنا وهو شرهم...

الجواب: الذی رویناه فی کتاب مدارک الأحکام وذکره الشیخ رحمه‌الله روایة الوشاء عمن ذکره عن الصادق علیه‌السلام انه کره سؤر ولد الزنا والیهودی والنصرانی والمشرک وکل من خالف الإسلام وان کان أشد ذلک عنده سؤر الناصب. وهذه الروایة مرسلة، لو صحت کان الوجه من خالف الإسلام ینکر النبوة وهی لطف خاص والناصب ینکر الإمامة وهی لطف عام. وأما ما نقله السید فی سؤاله فإن صحت روایته فلها وجه، وهو أن ...» (أجوبة المسائل المهنّائیة، ص68)

در این جا هم می‌بینیم که علامه حلّی این تعلیل را به عنوان سخن و تحلیل خود آورده است نه روایت. هم‌چنین معلوم می‌شود که مقصود علّامه از حدیث مورد اشاره (وهو شرّهم) همین است که در این جا هم مورد اشاره قرار گرفته است.  

ج) «الناصب -وهو من یتظاهر ببغضه أحداً من الأئمة علیهم السلام- نجس، وقد جعله الصادق علیه السلام شرا من الیهود والنصارى، والسّرّ فیه أنهما منعا لطف النبوة وهو خاص، ومنع هو لطف الإمامة وهو عام.» (تذکرة الفقهاء، ط آل البیت (ع)، ج1، ص68)

در این جا نیز علّامه آن چه به امام صادق (ع) نسبت داده، تنها بدتر بودن ناصبی از یهود و نصاری است. ادامه کلام «والسّرّ فیه...» تعلیل و برداشتِ خود علّامه است؛ چنان که شیخ جعفر کاشف الغطاء این تعلیل را از خود علامه حلی دانسته است: «وفی التذکرة بعد الاستناد إلى جعل الصادق (ع) له اشر من الیهود و النصارى علل ذلک بانه منع لطف الامامة وهو عام و منعا لطف النبوة وهو خاص.» (شرح طهارة قواعد الأحکام، ص281)  

با توجه به آن چه گذشت به نظر می‌رسد، تعلیل و تبیین علّامه حلّی درباره روایاتِ بدتر بودنِ ناصب از یهودی و نصرانی، عمداً یا سهواً به صورتی که در عوالی اللئالی آمده تنظیم شده و به امام صادق (ع) منسوب گشته است.

5. گفتنی است از این خلط و تحریفات، در احادیث عوالی اللئالی نمونه‌های دیگری نیز دارد مثلاً به دو نمونه زیر توجه کنید:

الف) حدیث خمس

«رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ ع‏ أَنَّهُ سَأَلَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا حَالُ شِیعَتِکُمْ فِیمَا خَصَّکُمُ اللَّهُ بِهِ إِذَا غَابَ غَائِبُکُمْ وَ اسْتَتَرَ قَائِمُکُمْ فَقَالَ ع مَا أَنْصَفْنَاهُمْ إِنْ وَاخَذْنَاهُمْ وَ لَا أَحْبَبْنَاهُمْ إِنْ عَاقَبْنَاهُمْ بَلْ نُبِیحُ لَهُمُ الْمَسَاکِنَ لِتَصِحَّ عِبَادَتُهُمْ وَ نُبِیحُ لَهُمُ الْمَنَاکِحَ لِتَطِیبَ وِلَادَتُهُمْ وَ نُبِیحُ لَهُمُ الْمَتَاجِرَ لِیَزْکُوَ أَمْوَالُهُمْ.‏» (عوالی اللئالی، ج‏4، ص5)

چنین روایتی به این شکل وجود نداشته و حاصل خلط و ترکیب چند روایت است که از جمله آن روایت زیر است:

«سَعْدٌ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْقَمَّاطِینَ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ تَقَعُ فِی أَیْدِینَا الْأَرْبَاحُ وَ الْأَمْوَالُ وَ تِجَارَاتٌ نَعْرِفُ أَنَّ حَقَّکَ فِیهَا ثَابِتٌ وَ إِنَّا عَنْ ذَلِکَ مُقَصِّرُونَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَا أَنْصَفْنَاکُمْ‏ إِنْ کَلَّفْنَاکُمْ ذَلِکَ الْیَوْمَ.» (تهذیب الأحکام، ج‏4، ص138)

ب) حدیث تعارض

«وَ رَوَى الْعَلَّامَةُ قُدِّسَتْ نَفْسُهُ مَرْفُوعاً إِلَى زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: سَأَلْتُ الْبَاقِرَ ع فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَأْتِی عَنْکُمُ الْخَبَرَانِ أَوِ الْحَدِیثَانِ الْمُتَعَارِضَانِ فَبِأَیِّهِمَا آخُذُ فَقَالَ یَا زُرَارَةُ خُذْ بِمَا اشْتَهَرَ بَیْنَ أَصْحَابِکَ وَ دَعِ الشَّاذَّ النَّادِرَ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی إِنَّهُمَا مَعاً مَشْهُورَانِ مَرْوِیَّانِ مَأْثُورَانِ عَنْکُمْ فَقَالَ ع خُذْ بِقَوْلِ أَعْدَلِهِمَا عِنْدَکَ وَ أَوْثَقِهِمَا فِی نَفْسِکَ فَقُلْتُ إِنَّهُمَا مَعاً عَدْلَانِ مَرْضِیَّانِ مُوَثَّقَانِ فَقَالَ انْظُرْ إِلَى مَا وَافَقَ مِنْهُمَا مَذْهَبَ الْعَامَّةِ فَاتْرُکْهُ وَ خُذْ بِمَا خَالَفَهُمْ فَإِنَّ الْحَقَّ فِیمَا خَالَفَهُمْ فَقُلْتُ رُبَّمَا کَانَا مَعاً مُوَافِقَیْنِ لَهُمْ أَوِ مُخَالِفَیْنِ فَکَیْفَ أَصْنَعُ فَقَالَ إِذَنْ فَخُذْ بِمَا فِیهِ الْحَائِطَةُ لِدِینِکَ وَ اتْرُکْ مَا خَالَفَ الِاحْتِیَاطَ فَقُلْتُ إِنَّهُمَا مَعاً موافقین [مُوَافِقَانِ‏] لِلِاحْتِیَاطِ أَوْ مخالفین [مُخَالِفَانِ‏] لَهُ فَکَیْفَ أَصْنَعُ فَقَالَ ع إِذَنْ فَتَخَیَّرْ أَحَدَهُمَا فَتَأْخُذُ بِهِ وَ تَدَعُ الْآخَرَ.» (عوالی اللئالی، ج‏4، ص133)

این حدیث نیز ترکیب و تحریف عجیبی از روایت عمر بن حنظلة است (نک‍: الکافی، ج‏1، ص67).