بررسی حدیثواره «نحن مشیة الله»
در بین افراد متمایل به غلو، فلسفه و عرفان حدیثی با تعبیر «نحن مشیة الله» رواج دارد.
۱. سابقه حدیث
در هیچ یک از منابعِ حدیثی چنین عبارتی به نظر نرسید و شهرت این جمله بیشتر به دوران معاصر بازمی‌گردد. مثلاً محمدحسن میرجهانی اصفهانی (۱۳۱۹-۱۴۱۳ق) در روائح النسمات تألیف ۱۳۷۳ق آن را بدون ذکر منبع نقل کرده است (روائح النسمات، ص۲۰۱). محمدعلی شاه آبادی (۱۲۹۲- ۱۳۶۹ق) در کتاب رشحات البحار آن را بدون ذکر هیچ منبعی بارها تکرار کرده است (رشحات البحار، ص۷۴، ۸۳، ۲۰۵، ۲۶۳، ۲۷۶، ۴۲۷).
علی نمازی (۱۲۹۴-۱۳۶۴ش) آن را از مجمع النورین روایت کرده است (مستدرک سفینه البحار، ج۶، ص۹۹). ابو الحسن مرندی در مجمع النورین نوشته است: «قال الصّادق علیه السلام: نحن مشیّة اللَّه» (مجمع النورین، ص۲۱۵). مرندی در سال ۱۳۲۶ق مجمع النورین را تألیف کرده (مجمع النورین، ص۲۸۲) و هیچ منبعی برای این حدیث ذکر نکرده است. آثار مرندی از سویی معدنِ احادیث جعلی درباره مشروطه است (نمونه) و از سوی دیگر از آراء غالیانه شیخیه متأثر بوده است (نمونه).
اما پیش از مرندی هم این جمله مطرح بوده است؛ زیرا محمدتقی آقانجفی اصفهانی (۱۲۶۲–۱۳۳۲ق) ظاهراً پیش از سال ۱۳۲۳ق نوشته است: «... کما فی الزّیارة: السّلام على محالّ مشیّة اللّه... و فی حدیث آخر: نحن مشیّة اللّه ... و فی حدیث آخر: نحن ذکر مشیة اللّه ...» (اشارات ایمانیه، ص۲۲۵) که البته هیچ یک از این سه حدیث به این لفظ وجود خارجی ندارد!
نظرعلی طالقانی (۱۲۶۰-۱۳۰۶ق) در مناط الأحکام تألیف ۱۳۰۳ق می‌نویسد: «کذا قالوا نحن مشیة الله» (مناط الأحکام، ص۴۶۵).
میرزا حسن گوهر (د. ۱۲۶۶ق) بزرگ شیخیه و شاگرد شیخ احمد احسائی و سید کاظم رشتی، در شرح حیاة الأرواح می‌نویسد: «ولذا قالوا نحن مشیة الله» (شرح حیاة الأرواح، ص۴۷۸). عجالتاً این قدیم‌ترین منبعی است که برای این عبارت یافت شد و البته راه جستجوی بیشتر باز است. می‌توان حدس زد که منشأ این حدیثواره -مانند بسیاری از مشهورات بی‌اساس دیگر- مکتب شیخیه بوده باشد.
۲. تحریر کهن‌تر حدیث
در آثار شیخیه صورت قدیمی‌تری برای این حدیث وجود دارد: «نحن محال مشیة الله» که البته آن هم به این لفظ در هیچ منبع حدیثی یافت نمی‌شود. احتمالاً همین جمله با حذف یک کلمه (محالّ) به صورتِ حدیثواره مشهور «نحن مشیة الله» درآمده است.
از زعمای شیخیه، محمدکریم خان کرمانی (۱۲۲۵-۱۲۸۸ق) (جواب بعض الاخوان کتبه بامر السید، ص۹) و پیش از او سید کاظم رشتی (۱۲۱۲- ۱۲۵۹ ق) در آثار مختلف خود این عبارت را به اهل بیت (ع) نسبت داده‌اند (الرسالة العاملیة، ص۸؛ جواب عبدالله بیک، ص۹؛ جواب المیرزا ابرهیم الشیرازی، ص۱۳۷؛ جواب الملا مهدی الرشتی، ص۶۵؛ رسالة جفریة، ص۲۵؛ شرح حدیث عمران الصابی، ص۳۳۳؛ اللوامع الحسینیة، ص۲۶۴؛ شرح الخطبة الطتنجیة، ج۲، ص۸، ۷۲، ۱۵۱، ۴۰۶)
منشأ این عبارت آثار خود شیخ احمد احسائی (۱۱۶۶–۱۲۴۱ق) است که بارها در رسائلش عبارت «نحن محالّ مشیة الله» را بدون ذکر مأخذ نقل کرده است (رسالة فی جواب الملا کاظم السمنانی، ص۴؛ الرسالة القطیفیة، ص۷؛ العصمة والرجعة، ص۶؛ الرسالة الرشتیة، ص۲۹؛ الرسالة الغدیریة، ص۵؛ شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، ج۴، ص۱۸۱).
۳. ریشه اصلی حدیث
چنان که گفته شد به نظر می‌رسد حدیثواره «نحن مشیة الله» از مکتب شیخیه برخاسته است و بنابراین به احتمال زیاد قدمت آن از قرن ۱۳ق پیش‌تر نمی‌رود!
این عبارت به این شکل معنای محصلی ندارد چون مشیت، جوهر نیست که بر ائمه (ع) تطبیق شود؛ مگر آن که با تأویلات دور از ظاهر و تکلف‌آمیز توجیه شود.
چنان که گفته شد، صورت اولی این عبارت احتمالاً «نحن محال مشیة الله» بوده است که آن هم به این شکل سابقه‌ای ندارد؛ البته می‌توان آن را نقل به معنا و برداشتی آزاد از احادیث یا شبه‌احادیث کهن‌تر دانست:
الف) إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ قَلْبَ وَلِیِّهِ وَکْرَ الْإِرَادَةِ فَإِذَا شَاءَ اللَّهُ شِئْنَا (تفسیر فرات، ص۵۲۹)
ب) فَجَعَلْتَ قُلُوبَهُمْ مَکامِنَ لِإِرَادَتِکَ (مصباح المتهجد، ج۲، ص۷۶۶)
ج) إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ قُلُوبَ الْأَئِمَّةِ مَوْرِداً لِإِرَادَتِهِ فَإِذَا شَاءَ اللَّهُ شَیْئاً شَاءُوهُ (تفسیر القمی، ج۲، ص۴۰۹؛ بصائر الدرجات، ج۱، ص۵۱۷)
د) قلوبنا أوعیة اللّه فاذا شاء اللّه شئنا (اثبات الوصیة، ص۲۶۲)
ه) یجعل قلبه مکان مشیئته (مشارق انوار الیقین، ص۱۷۷، خرافه طارق)
و) جَعَلْتَ قُلُوبَ أَوْلِیَائِکَ مَسْکَناً لِمَشِیَّتِکَ وَ مَکْمَناً لِإِرَادَتِکَ (مهج الدعوات، ص۴۸)
ز) مَوْضِعَ مَشِیَّةِ اللَّهِ (المزار الکبیر لابن المشهدی، ص۳۰۴)
ح) إِرَادَةُ الرَّبِ فِی مَقَادِیرِ أُمُورِهِ تَهْبِطُ إِلَیْکُمْ وَ تَصْدُرُ مِنْ بُیُوتِکُمْ (الکافی، ج۴، ص۵۷۷)
درباره این عبارات هشتگانه ان شاء الله در آینده مباحثی ارائه خواهد شد.
