نقد زیارت جوادیه امام رضا علیه السلام
بسم الله الرّحمن الرّحیم
نقد زیارتِ جوادیه امام رضا (ع)
علی عادل زاده
در میانِ گروهی از مردم، زیارتنامهای با عنوان «زیارت جوادیه» شهرت یافته و برخی فقراتِ آن مورد استناد غالیان قرار گرفته است. تا کنون نقد و بررسی این زیارتنامه به نظر نرسیده است؛ بنابراین نکاتی درباره آن به نگارش می‌آوریم:
۱. بررسی سند زیارت جوادیه
۱.۱. منبع زیارتنامه
بعد از میرداماد در رساله اربعة ایام (ص۵۵)، علامه محمدباقر مجلسی (ره) این زیارتنامه را در کتابِ خود آورده و سبب شهرتِ آن شده است. او می‌نویسد:
«أقول وجدت فی بعض مؤلفات قدماء أصحابنا زیارة له ع و کانت النسخة قدیمة کان تاریخ کتابتها سنة ست و أربعین و سبعمائة فأوردتها کما وجدتها قَالَ زِیَارَةُ مَوْلَانَا وَ سَیِّدِنَا أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ وَ عَلَى آبَائِهِ وَ أَبْنَائِهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ کُلُّ الْأَوْقَاتِ صَالِحَةٌ لِزِیَارَتِهِ وَ أَفْضَلُهَا فِی شَهْرِ رَجَبٍ رُوِیَ ذَلِکَ عَنْ وَلَدِهِ أَبِی جَعْفَرٍ الْجَوَادِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ سَلَامُهُ وَ هِیَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ ...» (بحار الأنوار، ج۹۹، ص۵۲)
بنابراین نسخه مورد استفاده مجلسی به قرن ۸ ق بازمی‌گردد و هویت آن و مؤلفش برای مجلسی روشن نبوده است. این نسخه نیز به منبع کهن‌تری ارجاع نداده است. بنابراین فعلاً دلیلی برای قدمتِ این زیارتنامه پیش از قرن ۸ ق در دست نیست.
آقابزرگ درباره این نسخه می‌نویسد:
«عبد الکریم بن الحسن بن الحسین: کتب على نسخة مزار عتیق، عند زیارة موسى بن جعفر هذه العبارة: "... هذا المزار یوم الأحد ثانی عشر صفر ختم بالخیر ... من سنة سبع و أربعین و سبعمایة. و أنا الفقیر إلى اللّه تعالى عبد الکریم بن الحسن بن الحسین ... تقبل اللّه تعالى منه و من کلّ داع، بفضله وجوده و کرمه." و لا یقرؤ الکلمة الأولى من العبارة، و لعلّها: "قرأت". و نقل المجلسی الثانی زیارة الجوادیة الموجودة فی هذه النسخة فی باب المزار من کتاب بحار الأنوار و قال: "وجدت فی بعض مؤلّفات أصحابنا زیارة کان تأریخ کتابة النسخة سنة ۷۴۶"» (طبقات أعلام الشیعة - ط اسماعیلیان، ج۳، ص۱۱۷)
اگر بتوان به نسخه مورد نظرِ آقابزرگ دست یافت، اطلاعات بیشتری درباره منبعِ زیارت جوادیه به دست خواهد آمد.
۱.۲. انتساب به امام جواد (ع)
در این منبع سندی برای این زیارتنامه ذکر نشده؛ از آن فراتر همان طور که مجلسی هم تذکر داده است، اساساً معلوم نیست این نسخه در پی نسبت دادنِ این زیارت به امام جواد (ع) بوده باشد:
«و اعلم أن ظاهر العبارة یدل على أن هذه الزیارة مرویة عن الجواد ع و یحتمل أن یکون الإشارة فی قوله روی ذلک راجعة إلى کون أفضلها فی شهر رجب و فی بعض عبارتها ما یوهم کونها غیر مرویة و الله یعلم.» (بحار الأنوار، ج۹۹، ص۵۸)
اگر چه مجلسی این را به صورت احتمال مطرح کرده، اما به نظر میرسد این احتمال متعین است؛ زیرا:
اولاً «روی ذلک» مذکر است و نمیتواند به «زیارة مولانا» بازگردد بنابراین مرجع آن همان فضل ماه رجب برای زیارت امام رضا (ع) است که از امام جواد (ع) روایت شده است (الکافی، ج۴، ص۵۸۴). اگر مقصود از «روی ذلک» متن زیارتنامه بود، باید مؤنث می‌آمد چنان که در ادامه گفته: «و هی» یعنی برای اشاره به متن زیارت، ضمیر مؤنث آورده است.
ثانیاً اگر به سیاق جمله آغازین دقت شود، نویسنده ابتدا عنوان بخش را «زیارة مولانا ...» قرار داده و پس از یک جمله کوتاه درباره زمانِ زیارت حضرت، متن زیارتنامه را آورده است که این سیاق هیچ دلالتی بر انتسابِ متن زیارتنامه به امام جواد (ع) ندارد؛ بلکه ظاهر در عدم انتساب است. اگر به نسخه اصلی دست یابیم احتمالاً شواهد روشن‌تری بر این نکته یافت شود.
۲. بررسی متن زیارت جوادیه
علامه مجلسی متوجه شده است که عباراتِ زیارتنامه با امام جواد (ع) متناسب نیست و نوشته است:
«و فی بعض عبارتها ما یوهم کونها غیر مرویة و الله یعلم.» (بحار الأنوار، ج۹۹، ص۵۸)
شواهد زیادی در متنِ این زیارتنامه وجود دارد که نشان می‌دهد بسیار متأخرتر از امام جواد (ع) است. در ادامه برخی از این شواهد بررسی می‌شود.
٢.١. ساختار زیارت جوادیه
زیارت جوادیه از ٣ بخش اصلی تشکیل شده است:
الف) مقدمه‌ای شامل ۱۵۱ کلمه که این مقدمه برگرفته از زیارتنامه کهنی است که در کتاب الجامع ابن الولید آمده است (عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۲۶۹؛ تهذیب الأحکام، ج۶، ص۸۸؛ کامل الزیارات، ص۳۱۲؛ الفقیه، ج۲، ص۶۰۴؛ مزار المفید، ص۱۹۷).
ب) بدنه اصلی زیارت شامل ۵۵۶ کلمه که اکثر مشکلاتِ زیارتنامه و کلمات و مفاهیم غریب آن مربوط به این بخش است. در این بخش متن ۳ شعر نیز آمده است و به اشعار و روایاتی اشاره شده است که این سبک بر خلاف زیارتنامه‌های مأثور است.
ج) دعای شامل ۵۱۵ کلمه در پایان زیارت که به گفته مجلسی از شیخ مفید نیز روایت شده است (بحار الأنوار، ج۹۹، ص۵۷؛ تحفة الزائر، ص۵۲۳). منبع مجلسی برای انتساب روایت این دعا به شیخ مفید را نیافتیم.
بنابراین ساختارِ زیارت جوادیه دو نکته مهم دارد:
نخست این که ترکیبی است و در مقدمه آن که شباهتی با بدنه اصلی ندارد، از یک زیارتنامه کهن استفاده شده است. این ترکیب باعث ناهمگونی متنِ زیارتنامه شده است.
دوم این که در بدنه اصلی زیارتنامه، تضمین برخی اشعار و تلمیح به روایات و اشعار دیگر و به کارگیری کلماتِ غریب و متأخّر، سبک آن را از زیارتنامه‌های مأثور متمایز کرده است. در ادامه این تمایز نمایان‌تر می‌شود.
۲.۲. منابع انشاکننده زیارت جوادیه
متن زیارت جوادیه را کسی تنظیم کرده است که به منابع پسینی درباره امام رضا (ع) دسترسی داشته است. توجه داشته باشیم که زاویه دید شخصی که از رهگذر منابعِ بعدی با امام رضا (ع) آشنا می‌شود با زاویه دیدِ امام جواد (ع) یا حتی شخصی هم‌دوره با امام رضا (ع) بسیار متفاوت است. برای چنین شخصی صرفاً مقاطعی از حیاتِ امام برجسته است که در منابع نمود بیشتری یافته در حالی که شخص معاصر با امام رضا (ع) ممکن است به آن مقاطع التفات نداشته باشد یا مقاطع دیگری برایش برجسته باشد. اگر آن شخص امام و وصی و فرزند ایشان بوده باشد، این تفاوت نگاه بیشتر هم می‌شود زیرا او بر جوانب مختلف اشراف دارد و نباید انتظار داشت زیارتنامهای را تنظیم کند که بر روایاتِ محدودی تکیه کند که در دوره‌های بعد در منابع برجسته شده است. به نمونه‌های زیر توجه کنید:
۱. «السَّلَامُ عَلَى مَنْ أَمَرَ أَوْلَادَهُ وَ عِیَالَهُ بِالنِّیَاحَةِ عَلَیْهِ قَبْلَ وُصُولِ الْقَتْلِ إِلَیْهِ» به روایت حسن بن علی الوشاء اشاره دارد (عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۱۸).
۲. «وَ مَنْ سُئِلُوا عَنْ کَلِمَةِ التَّوْحِیدِ فَقَالُوا نَحْنُ وَ اللَّهِ مِنْ شُرُوطِها» به روایت یوسف بن عقیل از اسحاق بن راهویه اشاره دارد (عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۱۳۵).
۳. «الْمُتَکَلِّمِ مَعَ کُلِّ لُغَةٍ بِلِسَانِهِمْ الْقَائِلِ لِشِیعَتِهِ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُوَلِّی إِمَاماً عَلَى أُمَّةٍ حَتَّى یُعَرِّفَهُ بِلُغَاتِهِمْ» به روایت منسوب به اباصلت هروی اشاره دارد (عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۲۸).
۴. در میان زیارتنامه شعری با ۹ بیت آمده است که در مقتضب الأثر ابن عیاش جوهری (د. ۴۰۱ق) به علی بن ابی عبد الله الخوافی نسبت داده شده است (مقتضب الأثر، ص۴۷). ۵ بیت نخست آن در عیون اخبار الرضا (ج۲، ص۲۵۱) و مناقب ابن شهرآشوب (ج۴، ص۳۵۹) به خوافی نسبت داده شده؛ اما ۴ بیت آخر که درباره امامت امامان بعدی است فقط در مقتضب الأثر آمده است. جالب آن که در مقتضب الأثر محل تأکید و استشهاد تنها همین ۴ بیت آخر است. شیخ صدوق (د. ۳۸۱ق) و مشایخش انگیزه‌ای برای حذف این ۴ بیت نداشته بنابراین احتمالاً این ابیات افزوده متأخر باشد. در این صورت زیارت جوادیه نیز نمیتواند به پیش از قرن ۴ ق برگردد؛ بلکه ادبیات آن نشان می‌دهد که از این هم متأخرتر است.
۵. «وَ مَنْ خَطَبَتْ لَهُمُ الْخُطَبَاءُ بِ "سَبْعَة آبَاءٍ هُمْ مَا هُمْ / هُمْ أَفْضَلُ مَنْ یَشْرَبُ صَوْبَ الْغَمَامِ"» اشاره دارد به خطبه عبد الجبار بن سعید (عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۱۴۵).
۶. «وَ مَنْ أُنْشِدَ فِی فَخْرِهِمْ وَ عَلَائِهِمْ بِوُجُوبِ الصَّلَاةِ عَلَیْهِمْ وَ طَهَارَةِ ثِیَابِهِمْ» این عبارت نیز به اشعار منسوب به ابو نواس اشاره دارد: «مُطَهَّرُونَ نَقِیَّاتٌ ثِیَابُهُمْ / تَجْرِی الصَّلَاةُ عَلَیْهِمْ أَیْنَمَا ذُکِرُوا» (عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۱۴۳)
۷. «السَّلَامُ عَلَى قَلِیلِ الزَّائِرِینَ» احتمالاً به روایت عبد العظیم از امام جواد (ع) اشاره دارد (عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۵۶).
۸. «السَّلَامُ عَلَى مَنْ کُسِرَتْ لَهُ وِسَادَةُ وَالِدِهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَتَّى خَصَمَ أَهْلَ الْکُتُبِ وَ ثَبَّتَ قَوَاعِدَ الدِّینِ.» احتمالاً به روایت حسن بن محمد النوفلی اشاره دارد (عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۵۴).
موارد احتمالی دیگری نیز وجود دارد. علاوه بر تفاوت‌های روشن این متن با زیارتنامه‌های مأثور و متقدم (مانند متون کامل الزیارات ابن قولویه)، همین همسویی با گزارش‌های موردی مشخص که در قرون بعدی شهرت یافته نشانه آن است که نویسنده متن بر اساس همین منابع، متن را تنظیم کرده است. به ویژه تضمینِ اشعارِ فلان خطیب و فلان شاعر در همین فضا قابل فهم است و در زیارتنامه مأثور انتظار نمی‌رود. آیا واقعا انتظار داریم امام جواد (ع) در زیارتنامه امام رضا (ع) بفرمایند: ای کسی که ابونواس و عبدالجبار بن سعید و علی خوافی برایت شعر خوانده‌اند؟!!
۲.۳. الفاظ زیارت جوادیه
بدنه اصلی زیارت مضطرب و دائماً بین لفظ مفرد و جمع در تردّد است که آن را از فصاحت انداخته است. علاوه بر این آکنده از الفاظ و عباراتی است که با لسان روایات و ادبیات قرن ۳ ق تناسب ندارد. اگر بخواهیم شواهد آن را ذکر کنیم در واقع باید کل متن را بیاوریم! ولی در این جا فقط به چند نمونه از تعابیر متأخر یا مبتذل، غیرفصیح و نامناسب اشاره می‌شود:
- «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ إِمَامٍ عَصِیبٍ / غصیب / قصیب». (عصیب در این سیاق معنای روشنی ندارد و وجوهی که گفته شده تکلف‌آمیز و دور از موارد استعمال است.)
- «قَبْلَ وُصُولِ الْقَتْلِ إِلَیْهِ»
- «السَّلَامُ عَلَى دِیَارِکُمُ الْمُوحِشَاتِ کَمَا اسْتَوْحَشَتْ مِنْکُمْ مِنًى وَ عَرَفَاتٌ» (ظاهراً «استوحشت منکم» یعنی «از شما رم کرد» که معنای درستی ندارد و باید «أوحشت منکم» به کار رود یعنی «از شما خالی شد».)
- «مَنِ انْتَهَى إِلَیْهِ رِئَاسَةُ الْمُلْکِ الْأَعْظَمِ» (گذشته از تأخر و عدم تناسب اصل تعبیر، مذکر آمدن «انتهی» هم مرجوح است.)
- «شَرْطِ دُخُولِ الْجَنَّةِ أَوِ النَّارِ» (اضافه شدن «أو النار» برای جور شدن سجع است و معنای مناسبی ندارد.)
- «مَنْ صَارَتْ بِهِ أَرْضُ خُرَاسَانَ خُرَاسَانَ»،
- «السَّلَامُ عَلَى کُهُوفِ الْکَائِنَاتِ وَ ظِلِّهَا»
- «السَّلَامُ عَلَى قَلِیلِ الزَّائِرِینَ»
- «هَیَاکِلُهُمْ أَمَانُ الْمَخْلُوقِینَ»
- «السَّلَامُ عَلَى مَنْ جَعَلَ اللَّهُ إِمَامَتَهُمْ مُمَیِّزَةً بَیْنَ الْفَرِیقَیْنِ»
- «السَّلَامُ عَلَى إِقْبَالِ الدُّنْیَا وَ سُعُودِهَا»
- «السَّلَامُ عَلَى مَنْ یُعَلَّلُ وُجُودُ کُلِّ مَخْلُوقٍ بِلَوْلَاهُمْ»
- «لَقَضَیْتُ بَعْضَ وَاجِبِکُمْ بِتَکْرَارِ الْمَزَارِ»
و دیگر عبارات که ضعف و تأخر اکثر آنها مخفی نیست.
جمع بندی و نتیجه
۱. زیارت مشهور به جوادیه در منبع اصلی آن به امام جواد علیه السلام منسوب نشده است و این انتساب حاصل یک بدفهمی متأخر است. یعنی اساساً معلوم نیست در منبع نخست غرض نسبت دادن این زیارتنامه به معصوم بوده باشد تا آن را مصداق جعل بدانیم. بلکه ظاهرا از ابتدا به عنوان زیارتنامهای انشائی و اختراعی آورده شده است. (چنانکه برخی عالمان قدیم مانند شیخ صدوق و ابن طاووس نیز زیاراتی انشا کرده‌اند) با توجه به انشائی و غیرمأثور بودن این زیارتنامه استناد به متن آن به عنوان حدیث و دلیل نقلی مردود است.
۲. این زیارتنامه به منبعی ناشناس و غیرقابل‌اعتماد در قرن ۸ ق باز می‌گردد و فعلاً سابقه کهن‌تری برای آن قابل اثبات نیست.
۳. الفاظ و عبارات زیارتنامه نیز به خوبی متأخر بودن آن را نشان می‌دهد و حتی در آن ادبیات علمی متأخر نمود یافته است.
۴. متن زیارتنامه مضطرب و عاری از فصاحت و بلاغت لازم است و اغلاطی در آن به چشم می‌خورد. برخی کلمات نیز نامفهوم است که ممکن است حاصل تصحیف باشد.
۵. متن زیارت ترکیبی است از سه بخش:
- سلام‌های مقدماتی که از زیارتنامهای کهن در کتاب الجامع ابن الولید اقتباس شده است.
- بدنه اصلی زیارت که ضعیف‌ترین، متأخرترین و مضطرب‌ترین بخش آن است.
- دعایی پایانی که نسبت به بدنه اصلی، یک‌دست‌تر است و کهن‌تر می‌نماید. روایت این دعا را مجلسی به شیخ مفید نیز نسبت داده است ولی منبع خود را ذکر نکرده است. شناسایی منبع اصلی این دعا نیازمند تحقیق بیشتر است و مأثور بودن آن نیز ثابت نیست.
۶. آفریننده زیارت جوادیه به منابع شیعی مثل عیون اخبار الرضا (ع) یا کتابهایی شبیه آن دسترسی داشته و متن زیارت را با ذهنیتی برآمده از این کتابها و ناظر به احادیث مشهور آنها تنظیم کرده است.
۷. سبک این زیارت شباهتی به زیارات مأثور ندارد و اشعاری که در آن تضمین شده نشانه تأخر آن است.
بر این اساس هر گونه استناد به زیارت موسوم به جوادیه به عنوان «حدیث» ارزش علمی نخواهد داشت و عنوان «جوادیه» را نیز _که حاصل یک برداشت اشتباه است_ باید تغییر داده شود.
