تاریخ وفات مقدس اردبیلی (نقد کتاب کشف الحقیقه فی اعتبار الحدیقه)

نویسنده بزرگوار آقای علیرضا دوستی در کتاب "کشف الحقیقه فی اعتبار الحدیقه" می نویسد:
"... شیخ علی عاملی ... می گوید: ... شیخ حسن، کتاب معالم و منتقی و سید محمد عاملی، کتاب مدارک را پس از بازگشت از نجف تالیف کرده اند و برخی از این کتاب ها در زمان حیات محقق اردبیلی به نجف رسیده است. این در حالی است که مقدمه کتاب معالم در سال ۹۹۴ نوشته شده و بخش عمده کتاب مدارک الاحکام نیز _چنان چه در متن کتاب به آن تصریح شده _ در زمان حیات مقدس اردبیلی تالیف گردیده و در بخش دیگر کتاب نیز اشاره به وفات اردبیلی نشده است و از آن جا که پایان یافتن کتاب در سال ۹۹۸ بوده است، بعید به نظر می رسد که تالیف ادامه کتاب که مفصل نیست حدود شش سال (تا ۹۹۸) به طول انجامیده باشد. بنابراین احتمال خطا بودن تاریخی که تفرشی برای وفات مقدس اردبیلی (صفر سال ۹۹۳) ذکر کرده است زیاد است." (کشف الحقیقه فی اعتبار الحدیقه، صص۱۳۴ و ۱۳۵، نشر دلیل ما)

در استدلال ایشان چند اشکال مهم وجود دارد:
۱. عبارت شیخ علی بن محمد بن حسن بن زین الدین عاملی در الدرالمنثور چنین است:
"و لما رجعا صنف الشیخ حسن المعالم و المنتقی و السید محمد المدارک و وصل بعض ذلک الی العراق قبل وفاه ملا احمد رحمه الله ..." (الدر المنثور، ج۲، ص۲۰۲)
از این عبارت بر نمی آید که نسخه کامل یکی از این کتاب ها در زمان حیات مقدس، به نجف رسیده بلکه اگر تنها بخش ابتدایی یکی از این سه کتاب هم رسیده باشد، تعبیر "وصل بعض ذلک" صدق می کند. بنابراین چون تاریخ آغاز این تالیفات معلوم نیست این استدلال مردود است.
۲. گفته اند: "مقدمه کتاب معالم در سال ۹۹۴ نوشته شده" مستند ایشان کلام آقابزرگ است:
"معالم الدین و ملاذ المجتهدین، ... خرج منه بعد مقدمته المتداولة فی الأصول، المذکورة آنفا بعنوان معالم الأصول شطرا من کتاب الطهارة، و لم یتم، بل انتهى إلى أول الوضوء و آداب الخضاب و فرغ من مقدمته فی سلخ لیلة الأحد الثانیة من ربیع الثانی ۹۹۴، کما رآه صاحب الریاض فی نسخه الأصل بخط المصنف ... (الذریعه، ج۲۱، ص۱۹۸، ش۴۵۹۵)
اما نقل آقابزرگ دقیق نیست. بنا به گفته صاحب ریاض تالیف تمام کتاب در تاریخ ذکر شده به پایان رسیده نه مقدمه اصولی آن:
"... و قد رأیت کتاب المعالم المذکور بخطه الشریف من الاصول و ما خرج من الفروع، و نسخة أخرى أیضا قد قرئت علیه و علیها حواشی منه کثیرة. و اعلم أنه «قده» قد فرغ من تألیفه سحر لیلة الاحد الثانیة من ربیع الثانی الاولى من أول الربیع سنة أربع و تسعین و تسعمائة، و قد وصلت فروع المعالم الى المطلب الثالث فی الطهارة من الاحداث و ما فی معناه." (ریاض العلماء، ج۱، ص۲۳۳)
نقل صاحب ریاض مطابق نسخه ی موجود معالم است:
"واتّفق الفراغ من تسویده سحر لیلة الأحد الثانیة من ربیع الثانی ولی من أوّل الربیع سنة أربع وتسعین وتسعمائة وکتب مؤلفه العبد الفقیر ... حسن بن زین الدین بن علی الشامی العاملی ... هکذا صورة خطّ مؤلفه أدام الله أیّامه و ختم بالصالحات أعماله ... و اتّفق الفراغ من کتابته ضحى یوم الإثنین الثامن و العشرون من شهر رمضان المبارک سنة ألف و واحد من الهجرة ... وکتب بیده الفانیة ... حسن بن أحمد بن محمد بن علی بن سنبغ العاملی ..." (معالم الدین، ج۲، ص۵۰۰، موسسه الفقه)
تصویر نسخه را در زیر می بینید: (برگرفته از معالم الدین، ج۱، ص۴۷، موسسه الفقه)

بنابراین آغاز تالیف این کتاب هم معلوم نیست و احتمال تالیف بخش قابل توجهی از آن در سال ۹۹۳ زیاد است.
۳. آقای دوستی نوشته اند: "بخش عمده کتاب مدارک الاحکام نیز _چنان چه در متن کتاب به آن تصریح شده _ در زمان حیات مقدس اردبیلی تالیف گردیده."
و در پاورقی به مواضعی از جلد ۱ تا ۴ مدارک الاحکام ارجاع داده اند.
این در حالی است که کتاب مدارک الاحکام در ۸ جلد چاپ شده است و تنها در سه جلد اوّل و اوائل جلد ۴ تصریح به حیات مقدس وجود دارد؛ اما در بیشتر جلد ۴ و نیز مجلدات ۵ تا ۸ هیچ تصریح یا اشاره ای به حیات آن بزرگوار وجود ندارد.
با این حساب آقای دوستی به چه دلیل گفته اند: "بخش عمده مدارک الاحکام ... در زمان حیات مقدس اردبیلی تالیف گردیده است" ؟! تنها می توان گفت: سه جلد اول و اوایل جلد چهارم در حیات مقدس نوشته شده است.
۴. نوشته اند: "از آن جا که پایان یافتن کتاب در سال ۹۹۸ بوده است، بعید به نظر می رسد که تالیف ادامه کتاب که مفصل نیست حدود شش سال (تا ۹۹۸) به طول انجامیده باشد."
چنان که گفتیم ادامه کتاب بیش از نصف کتاب را شامل می شود و هر یک از مجلدات هم بین ۳۶۸ تا ۵۰۴ صفحه دارد. پس این که گفته اند "مفصل نیست" نادرست است.
۵. بنابر نسخه مدارک که بر خود مصنف عرضه شده و با دستخط خود آن را تایید کرده، جلد ۶ کتاب در نخستین ماه سال ۹۹۵ پایان یافته است. (تصویر زیر _ برگرفته از مدارک الاحکام، ج۱، ص۴۴، موسسه آل البیت)

جلد ۸ نیز در ماه آخر سال ۹۹۸ پایان یافته است. (مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۷۶_ الذریعه، ج۲۰، ص۲۳۹)

بنابراین نوشتن ۲ جلد آخر حدود ۴ سال به طول انجامیده است. با این حساب این که آقای دوستی بعید دانسته اند نوشتن ۵ جلد آخر ۶ سال طول کشیده باشد هیچ وجهی ندارد.

نتیجه آن که نقل شیخ علی عاملی نواده شهید ثانی (ره) هیچ منافاتی با وفات مقدس اردبیلی در سال ۹۹۳ ندارد. کاملاََ محتمل است که در سال ۹۹۳ بخشی از سه جلد اول مدارک الاحکام به نجف رسیده باشد و بعد از وفات او تالیف جلد ۴ و ۵ و ۶ تا اوایل سال ۹۹۵ کامل شده و تالیف جلد ۷ و ۸ در اواخر سال ۹۹۸ به پایان رسیده باشد.
۶. مولف الدرالمنثور به گفته خودش در سال ۱۰۱۳ یا ۱۰۱۴ به دنیا آمده است. (الدرالمنثور، ج۲، ص۲۴۵) و جدش شیخ حسن بن شهید ثانی در سال ۱۰۱۱ از دنیا رفته است. (الدرالمنثور، ج۲، ص۲۰۳) و کتاب را در سال ۱۰۷۳ به پایان برده است. (الذریعه، ج۸، ص۷۶) بنابراین هر چه از جدش نقل می کند با واسطه و پس از گذشت سال ها است. در سراسر متن نیز قرائنی هست که نشان می دهد بعضی از مطالب برگرفته از شنیده های نه چندان دقیق است؛ مثلاََ در همان کتاب می نویسد: 

"لقد بلغنی عن بعض فضلاء اکابر العجم و هو خلیفه سلطان قدس الله روحه ... قال یوماََ ما معناه: کنت اسمع ان الشیخ حسن توفی فی اثناء تالیف المنتقی و المعالم ..." (الدر المنثور، ج۲، ص۲۰۳)
با توجه به این که شیخ حسن در ۱۰۱۱ از دنیا رفته و تالیف معالم در ۹۹۴ و تالیف منتقی الجمان در ۱۰۰۶ پایان یافته است. (منتقى الجمان، ج۳، ص۴۸۳_الذّریعة، ج۲۳، صص۶و۷) شاید شیخ حسن در طول این ۱۷ سال ادامه این دو کتاب را هم نوشته ولی به دست ما نرسیده است.
به هر حال اگر بین دو روایت تعارضی بود، نقل سید مصطفی تفرشی که نقد الرجال را در ۱۰۱۵ تالیف کرده از هر جهت بر نقل شیخ علی که در ۱۰۱۳ یا ۱۰۱۴ به دنیا آمده و الدرالمنثور را در ۱۰۷۳ نوشته ترجیح دارد. حال آن که نشان دادیم بین دو روایت تعارضی نیست‌.