معنی ربا

وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ الله وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ الله فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (الرّوم: ۳۹) 

بر خلاف پندار بسیاری از مردم، "ربا" در این آیه شریفه به معنای مصطلح نیست. به سند صحیح از امام صادق (ع) روایت شده است: 

"ربا دو نوع است: ربایی که [حلال است و] خورده می شود و ربایی که [حرام است و] خورده نمی شود. امّا ربایی که خورده می شود هدیه ای است که به کسی می دهی و هدفت این است که از او پاداش و عوض بیشتری دریافت کنی و این همان سخن خدا است: وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً ... و امّا ربایی که خورده نمی شود همان است که خدا از آن نهی کرده و بر آن وعده آتش داده است." (الکافی ؛ ج‏۵؛ ص۱۴۵_ تهذیب الأحکام ؛ ج‏۷ ؛ ص۱۷_ و بخشی از آن: تهذیب الأحکام ؛ ج‏۷؛ ص۱۵ _ الفقیه ؛ ج۳؛ ص۲۷۵)

قاضی نعمان که این نوع هدیه را حرام می داند، همین روایت را با تقطیع مخلّ نقل کرده است. (دعائم الإسلام ؛ ج‏۲؛ ص۳۲۷) این تحریف ممکن است از جانب قاضی نعمان یا ماخذ او باشد. روایت ضعیف جعفریات هم آیه را به همین نوع هدیه تفسیر کرده؛ امّا بر خلاف اجماع و نصوص معتبر، آن را حرام شمرده است. (الجعفریات، ص۱۸۰)

مضمون روایت کافی به سند مستقلّ دیگری نیز از امام صادق (ع) روایت شده است. (تفسیر القمی ؛ ج‏۲؛ ص۱۵۹) شیخ طوسی و طبرسی نیز آن را از ابوجعفر (ظاهراً یعنی امام باقر) نقل کرده اند. (التبیان، ج۸، ص۲۵۴ و مجمع البیان، ج‏۸، ص۴۷۸)

بیشتر مفسّران نیز همین معنا را فهمیده اند. (معالم التنزیل، ج‏۳، ص۵۷۹) خصوصاً مفسّران نخستین که با زبان قرآن، شان نزول و روایات تفسیری آشناتر بودند و اقوالشان در مقایسه با متاخّران، به روایات اهل بیت (ع) نزدیک تر است؛ مانند: ابن عبّاس، مجاهد، سعید بن جبیر، ابراهیم النّخعی، طاووس، قتاده، ضحّاک (نک: جامع البیان، ج۲۱، ص۳۰) ، عکرمه (أحکام القرآن للجصّاص، ج‏۵، ص۲۱۸) ، محمّد بن کعب القرظی (الدرّ المنثور، ذیل آیه) ، ابوعلی (التبیان ؛ ج‏۸؛ ص۲۵۱) ، ابوجعفر طبری (جامع البیان، ج۲۱، ص۲۹) ، نویسنده کتاب مشهور به فقه الرضا (ص۲۵۸) ، شیخ صدوق (الفقیه ؛ ج‏۳ ؛ ص۲۸۵ و المقنع، ص۳۷۳ و الهدایه، ج۲، ص۳۱۶) و ..‌.

و شبیه آن از عبدالرحمن بن غنم و عامر شعبی نیز روایت شده است. (جامع البیان، ج‏۲۱، ص۳۰و الدر المنثور، ج۴، ص۲۵۶)

عجب آن که علّامه طباطبایی با این که این روایات را آورده بدون توضیح از کنارش گذشته (المیزان، ج۱۶، ص۱۸۹) و آیه را به ربای حرام تفسیر کرده است. (المیزان، ج‏۲، ص۴۳۳) ایشان با این که ابتدا اعتراف می کند سیاق آیه و قرائن و شواهد لفظی با "ربای حلال" سازگار است؛ امّا با کمال تعجّب از شواهدی که خود پذیرفته دست کشیده و در نهایت می گوید: "همه اینها با فرض مکّی بودن آیات است!! امّا اگر آیه مدنی فرض شود مقصود از آن ربای حرام است! و این آیه به مدنیات شبیه تر است تا مکّیات و به روایات ادّعایی و اجماع منقول اعتباری نیست!!" (نک: المیزان، ج‏۱۶، ص۱۸۶)

مدنی بودن آیه به صرف ادّعای شباهت ثابت نمی شود؛ ولی به فرض آیه مدنی باشد، چه منافاتی با تفسیر آن به ربای حلال دارد؟! وانگهی ایشان در جای دیگر آیه را مکّی شمرده و با این حال آن را بر ربای حرام حمل کرده است! (دو تناقض) (المیزان، ج‏۲، ص۴۰۸)