میراث ادبی عبد الله بن المقفّع و ارتباط آن با روایات محمد بن سنان از عمار بن موسی الساباطی

بسم الله الرّحمن الرّحیم

 

نویسنده: علی عادل زاده

 

بخش ۱: احادیث محمد بن سنان از عمار ساباطی

 

محمد بن سنان دستِ کم سه حدیث از عمار بن موسی الساباطی روایت کرده است که عبارت‌اند از:

۱. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ‏ سِنَانٍ‏ عَنْ عَمَّارِ بْنِ‏ مُوسَى‏ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ یَا عَمَّارُ إِنْ کُنْتَ تُحِبُّ أَنْ تَسْتَتِبَ‏ لَکَ النِّعْمَةُ وَ تَکْمُلَ لَکَ الْمُرُوءَةُ وَ تَصْلُحَ لَکَ الْمَعِیشَةُ فَلَا تُشَارِکِ الْعَبِیدَ وَ السَّفِلَةَ فِی أَمْرِکَ فَإِنَّکَ إِنِ ائْتَمَنْتَهُمْ خَانُوکَ وَ إِنْ حَدَّثُوکَ کَذَبُوکَ وَ إِنْ نُکِبْتَ خَذَلُوکَ وَ إِنْ وَعَدُوکَ أَخْلَفُوکَ (الکافی، ۲/ ۶۴۰).

همین حدیث را شیخ صدوق به این اسناد روایت کرده است:‌ أبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ‏ سِنَانٍ‏ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِ‏ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏... (علل الشرائع، ۲/ ۵۵۸). از نظر لفظ روایت صدوق اختلافات اندکی دارد که آن چه در معنا اثر دارد این دو است: ۱. المروءة / المودة – ۲. تشارک / تستشر

 

۲. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع‏ لَا عَلَیْکَ أَنْ تَصْحَبَ ذَا الْعَقْلِ وَ إِنْ لَمْ تَحْمَدْ کَرَمَهُ‏ وَ لَکِنِ انْتَفِعْ بِعَقْلِهِ وَ احْتَرِسْ مِنْ سَیِّئِ أَخْلَاقِهِ وَ لَا تَدَعَنَّ صُحْبَةَ الْکَرِیمِ وَ إِنْ لَمْ تَنْتَفِعْ بِعَقْلِهِ وَ لَکِنِ انْتَفِعْ‏ بِکَرَمِهِ‏ بِعَقْلِکَ وَ افْرِرْ کُلَّ الْفِرَارِ مِنَ اللَّئِیمِ الْأَحْمَقِ (الکافی، ۲/ ۶۳۸).

 

۳.  مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ‏ سِنَانٍ‏ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِ‏ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ص یَقُولُ‏ لِیَجْتَمِعْ فِی قَلْبِکَ الِافْتِقَارُ إِلَى النَّاسِ وَ الِاسْتِغْنَاءُ عَنْهُمْ فَیَکُونَ افْتِقَارُکَ إِلَیْهِمْ فِی لِینِ کَلَامِکَ وَ حُسْنِ بِشْرِکَ وَ یَکُونَ اسْتِغْنَاؤُکَ عَنْهُمْ فِی نَزَاهَةِ عِرْضِکَ وَ بَقَاءِ عِزِّکَ‏ (الکافی، ۲/ ۱۴۹).

عین همین روایت را صدوق به اسنادِ دیگری روایت کرده که در ظاهر محمد بن سنان و عمار ساباطی در آن حضور ندارند:‌ أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ قَالَ أَخْبَرَنِی أَحْمَدُ بْنُ عُمَرَ عَنْ یَحْیَى بْنِ عِمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَقُولُ‏... (معانی الأخبار، ۲۶۷).

 

بخش ۲: به هم پیوستگی احادیثِ محمد بن سنان از عمار ساباطی

 

این سه روایت ظاهراً منبع واحدی داشته و به نوعی به‌هم‌پیوسته‌اند؛ زیرا:

یک. هر سه به طریق نزدیک به هم از محمد بن سنان از عمار ساباطی از امام صادق ع روایت شده است.

ب. حدیث دوم و سوم تا امیرالمؤمنین ع بالا رفته است.

ج. موضوع هر سه به هم نزدیک است.

د. علاوه بر قرائن متنی و سندی بالا، شاهد بیرونی دیگری در دست است که به‌هم‌پیوستگی و اتحاد منبع را تأیید می‌کند:

«وَ نَرْوِی‏ إِنْ کُنْتَ تُحِبُّ أَنْ تَنْشَبَّ لَکَ النِّعْمَةُ وَ تَکْمُلَ لَکَ الْمُرُوءَةُ وَ تَصْلُحَ لَکَ الْمَعِیشَةُ فَلَا تُشْرِکِ الْعَبِیدَ وَ السَّفِلَةَ فِی أَمْرِکَ فَإِنَّکَ إِنِ ائْتَمَنْتَهُمْ خَانُوکَ وَ إِنْ حَدَّثُوکَ‏ کَذَبُوکَ‏ وَ إِنْ نُکِبْتَ خَذَلُوکَ وَ لَا عَلَیْکَ أَنْ تَصْحَبَ ذَا الْعَقْلِ فَإِنْ لَمْ تَحْمَدْ کَرَمَهُ انْتَفِعْ بِعَقْلِهِ وَ احْتَرِزْ مِنْ سَیِّئِ الْأَخْلَاقِ وَ لَا تَدَعْ صُحْبَةَ الْکَرِیمِ وَ إِنْ لَمْ تَحْمَدْ عَقْلَهُ وَ لَکِنْ تَنْتَفِعُ بِکَرَمِهِ بِعَقْلِکَ وَ فِرَّ الْفِرَارَ کُلَّهُ مِنَ الْأَحْمَقِ اللَّئِیمِ» (الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا علیه السلام، ۳۵۶).

چنان که در متن فقه‌ الرضا دیده می‌شود حدیث اول و دوم به صورتِ به هم پیوسته روایت شده که نشان می‌دهد در منبعِ فقه الرضا، این دو حدیث در کنار هم آمده است.

 

بخش ۳: ارتباط این مجموعه با میراث ادبی عبد الله بن المقفّع

 

درباره این مجموعه جالب‌ترین نکته این است که متنِ حدیث دوم و سوم در دو کتاب از عبد الله بن المقفع نیز  آمده که در جدول زیر مقایسه شده است.

 

حدیث	حدیث محمد بن سنان از عمار ساباطی	متن عبد الله بن المقفع
دوم	عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع‏ لَا عَلَیْکَ أَنْ تَصْحَبَ ذَا الْعَقْلِ وَ إِنْ لَمْ تَحْمَدْ کَرَمَهُ‏ وَ لَکِنِ انْتَفِعْ بِعَقْلِهِ وَ احْتَرِسْ مِنْ سَیِّئِ أَخْلَاقِهِ وَ لَا تَدَعَنَّ صُحْبَةَ الْکَرِیمِ وَ إِنْ لَمْ تَنْتَفِعْ بِعَقْلِهِ وَ لَکِنِ انْتَفِعْ‏ بِکَرَمِهِ‏ بِعَقْلِکَ وَ افْرِرْ کُلَّ الْفِرَارِ مِنَ اللَّئِیمِ الْأَحْمَقِ (الکافی، ۲/ ۶۳۸).	وقد یقال: الزم ذا العقل وذا الکرم، واسترسل إلیهما، وإیاک ومفارقتهما؛ واصحب الصاحب إذا کان عاقلاً کریماً أو عاقلاً غیر کریمٍ: فالعاقل الکریم کاملٌ، والعاقل غیر الکریم أصحبه، وإن کان غیر محمود الخلیقة، وأحذر من سوء أخلاقه وانتفع بعقله، والکریم غیر العاقل، الزمه ولا تدع مواصلته، وإن کنت لا تحمد عقله، وانتفع بکرمه، وانفعه بعقلک؛ والقرار کل القرار من اللئیم الأحمق (کلیلة ودمنة، ۱۵۰).
سوم	مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ‏ سِنَانٍ‏ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِ‏ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ص یَقُولُ‏ لِیَجْتَمِعْ فِی قَلْبِکَ الِافْتِقَارُ إِلَى النَّاسِ وَ الِاسْتِغْنَاءُ عَنْهُمْ فَیَکُونَ افْتِقَارُکَ إِلَیْهِمْ فِی لِینِ کَلَامِکَ وَ حُسْنِ بِشْرِکَ وَ یَکُونَ اسْتِغْنَاؤُکَ عَنْهُمْ فِی نَزَاهَةِ عِرْضِکَ وَ بَقَاءِ عِزِّکَ‏ (الکافی، ۲/ ۱۴۹).	ولیجتمع فی قلبک الافتقار إلى الناس, والاستغناء عنهم، ولیکن افتقارک إلیهم فی لین کلمتک لهم، وحسن بشرک بهم, ولیکن استغناؤک عنهم فی ‌نزاهة ‌عرضک, وبقاء عزک (الأدب الصغیر والأدب الکبیر، ۱۲۶).

 

در متن کلیله و دمنه اختلاف نسخه نیز دیده می شود (نک: مضاهاة أمثال کلیلة ودمنة، ۱۲). ابن قتیبه نیز مانندِ حدیث دوم را به کتاب‌های هندی نسبت داده که احتمالاً اشاره به کلیله و دمنه است:

«وقرأت فی کتاب للهند: ثق بذی العقل والکرم واطمئنّ إلیه؛ وواصل العاقل غیر ذی الکرم، واحترس من سیّء أخلاقه وانتفع بعقله؛ وواصل الکریم غیر ذی العقل وانتفع بکرمه وانفعه بعقلک؛ واهرب من ‌اللئیم ‌الأحمق.» (عیون الأخبار، ۳/ ۹۲ و نیز نک: کراجکی، کنز الفوائد، ۱/ ۹۹)

همین متن به بزرگمهر نیز منسوب شده است:

«حَدَّثَنَا أَحْمَدُ، نَا إِسْمَاعِیلُ بْنُ یُونُسَ، نَا الرِّیَاشِیُّ؛ قَالَ: قَالَ بُزْرُجُمْهِرُ الْحَکِیمُ: آخِ ذَا الْعَقْلِ وَالْکَرَمِ، وَاسْتَرْسِلْ إِلَیْهِ، وَإِیَّاکَ وَمُفَارَقَتَهُ، وَلا عَلَیْکَ أَنْ تَصْحَبَ الْعَاقِلَ وَإِنْ لَمْ یَکُنْ کَرِیمًا لِتَنْتَفِعَ بِعَقْلِهِ وَتَنْفَعَهُ أَنْتَ بِکَرَمِکَ، وَاهْرَبْ کُلَّ الْهَرَبِ مِنَ ‌اللئیم ‌الأحمق.»(ابوبکر دینوری، المجالسة وجواهر العلم، ۴/ ۴۹۲)

البته به طور کلّی در آثار منسوب به عبد الله بن المقفع اشتراکات قابل توجّهی با احادیث اخلاقی و حکم منسوب به امیرالمؤمنین ع علیهم السلام دیده می‌شود. به عنوان مثال در جدول زیر تنها ۸ مورد از این اشتراکات که به صورت اتفاقی یافت شده، دیده می شود. (ردیف ۴-۸ را پیش‌ترجناب آقای امیر علی‌پور در گروه معرفة الرجال معرفی کرده اند.)

 

ردیف	امیر المؤمنین علیه السلام	عبد الله بن المقفّع
۱	مصاحب الأشرار کراکب‏ البحر إن سلم من الغرق لم یسلم من الفرق (غرر الحکم، ۷۰۹)	ولقد کنت أسمع أن فیلسوفاً کتب لتلمیذه یقول: إن مجاور رجال السوء ومصاحبهم کراکب البحر: إن سلم من الغرق لم یسلم من المخاوف (کلیلة ودمنة، ۱۶-۱۷)
۲	على العاقل أن یحصی على نفسه‏ مساویها فى الدّین و الرّأى و الأخلاق و الأدب فیجمع ذلک فى صدره أو فى کتاب و یعمل فی إزالتها (غرر الحکم، ۴۵۳).	وَعَلَى الْعَاقِلِ أَنْ یُحْصِیَ عَلَى نَفْسِهِ مَسَاوِیَهَا فِی الدِّینِ وَفِی الرَّأْیِ وَفِی الْأَخْلَاقِ وَفِی الْآدَابِ، فَیَجْمَعُ ذَلِکَ کُلَّهُ فِی صَدْرِهِ أَوْ فِی کِتَابٍ، ثُمَّ یُکْثِرُ عَرْضَهُ عَلَى نَفْسِهِ، وَیُکَلِّفُهَا إِصْلَاحَهُ... (ابن المقفع، الأدب الصغیر والادب الکبیر، ۲۰)
۳	... وَ إِیَّاکَ وَ مُشَاوَرَةَ النِّسَاءِ فَإِنَّ رَأْیَهُنَّ إِلَى أَفْنٍ... یَدْعُو الصَّحِیحَةَ إِلَى السَّقَم‏ (نهج البلاغة، نامه ۳۱)	وقال ابن المقفّع: إیّاک ومشاورة النساء، فإن رأیهنّ إلى أفنٍ...  منهنّ إلى السّقم (ابن قتیبة، عیون الاخبار، ۴/ ۷۸)
۴	الحرص محرمة والجبن مقتلة وإلا فانظر فیمن رأیت وسمعت أ من قتل فی الحرب مقبلا أکثر أم من قتل مدبرا وانظر أ من یطلب بالإجمال والتکرم أحق أن تسخو نفسک له أم من یطلب بالشره والحرص (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۲۰/ ۲۹۵)	قال ابن المقفع : الحرص محرمة ، والجبن مقتلة . فانظر فیمن رأیت أو سمعت : من قتل فی الحرب مقبلاً أکثر أم من قتل مدبراً وانظر من یطلب بالإجمال والتکرم أحق أن تسخو نفسک له أم من یطلب بالشره والحرص (نثر الدر، ۴/ ۱۲۳)
۵	الحسد خلق دنئ ومن دناءته أنه موکل بالأقرب فالأقرب (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۲۰/ ۳۰۰).	قال ابن المقفع : الحسد خلق دنی ، ومن دناءته أنه یوکل بالأقرب فالأقرب  (نثر الدر، ۴/ ۱۲۹)
۶	المروءة بلا مال کالأسد الذی یهاب ولم یفترس وکالسیف الذی یخاف وهو مغمد والمال بلا مروءة کالکلب الذی یجتنب عقرا ولم یعقر (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۲۰/ ۳۰۴).	قال ابن المقفع : المروءة بلا مال کالأسد الذی یهاب ولم یفرس ، وکالسیف الذی یخاف وهو مغمد ، والمال بلا مروءة کالکلب الذی یجتنب عقراً ولم یعقر (نثر الدر، ۴/ ۱۴۰).
۷	إذا نزل بک مکروه فانظر فإن کان لک حیلة فلا تعجز وإن لم یکن فیه حیلة فلا تجزع (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۲۰/ ۳۱۰)	کان ابن المقفع یقول : إذا نزل بک مکروه فانظر ، فإن کان له حیلة فلا تعجز ، وإن کان مما لا حیلة فیه فلا تجزع  (نثر الدر، ۴/ ۱۴۷).
۸	إذا أکرمک الناس لمال أو سلطان فلا یعجبنک ذاک فإن زوال الکرامة بزوالهما ولکن لیعجبک إن أکرمک الناس لدین أو أدب (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۲۰/ ۳۱۳).	قال ابن المقفع : إذا أکرمک الناس لمال أو سلطان فلا یعجبنک ذلک ؛ فإن زوال الکرامة بزوالهما ، ولکن لیعجبک إن أکرموک لأدب أو دین (نثر الدر، ۴/ ۱۵۰)

 

این نمونه نیز از مشترکات منسوب به امام کاظم ع و ابن مقفع است:

• وَ إِذَا مَرَّ بِکَ‏ أَمْرَانِ لَا تَدْرِی أَیُّهُمَا خَیْرٌ وَ أَصْوَبُ فَانْظُرْ أَیُّهُمَا أَقْرَبُ‏ إِلَى‏ هَوَاکَ‏ فَخَالِفْهُ فَإِنَّ کَثِیرَ الصَّوَابِ فِی مُخَالَفَةِ هَوَاکَ (تحف العقول، ۳۹۸).
• إذا بدهک أمران لا تدری أیهما أصوب، فانظر أیهما أقرب إلى هواک, فخالفه، فإن أکثر الصواب فی خلاف الهوى (الأدب الصغیر والأدب الکبیر، ۱۲۶).

به هر حال مسلّم است، شباهت میانِ برخی آثار منسوب به ابن مقفّع و حکمت‌های منسوب به امامان علیهم السلام به گونه‌ای است که بدون تردید یکی از دیگری یا هر دو از منبع سومی گرفته شده است. به طور خاصّ ارتباط متون ابن مقفّع با روایاتِ محمد بن سنان از عمار ساباطی قابل توجّه است و بی‌تردید این دو منشأ واحدی داشته و انتقالی صورت گرفته است؛ امّا این که کدام یک اصل و منبع نخست است، نیازمند بحث از قرائن و شواهد است؛ که چون در هر دو طرفِ، موانعی وجود دارد، فعلاً از ورود به آن صرف نظر می‌کنیم.