گونه‌شناسی روایات دلائل الامامة (۳): برخی از منابع مرتبط با زندگانی و فضائل حضرت زهرا (س)

بسم الله الرّحمن الرّحیم

گونه‌شناسی روایات دلائل الامامة (۳)   

برخی از منابع دلائل الامامة مرتبط با زندگانی و فضائل حضرت زهرا (س)

                                                                                                                                          علی عادل زاده

مؤلف ناشناس دلائل الامامة در بخش مربوط به زندگانی و فضائل حضرت زهرا (س) از منابع و طرقی بهره گرفته که غالباً در آثار دیگر نیز قابل پیگیری است و شواهدی بر اصالت و تقدّم نسبی این اسناد یافت می‌شود. نقش «محمد بن زکریا الغلابی» صاحب کتاب «اخبار فاطمة س» در این بخش بسیار پررنگ است. در این جا برخی از روایات غلابی که در دلائل الامامة به طرق خاصی از عبد العزیز بن یحیی الجلودی، ابوعلی صولی و ابواسحاق طبری نقل شده گردآوری شده است. 

 برای نمونه در انتهای روایتی منسوب به عمار بن یاسر از حضرت زهرا (س) روایت شده است:‌ «وَ حَمَلْتُ بِمُحَسِّن» و سپس آمده است: «فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ)، وَ جَرَى مَا جَرَى فِی یَوْمِ دُخُولِ الْقَوْمِ عَلَیْهَا دَارَهَا، وَ إِخْرَاجِ ابْنِ عَمِّهَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ)، وَ مَا لَحِقَهَا مِنَ الرَّجُلِ‏  أَسْقَطَتْ بِهِ وَلَداً تَمَاماً، وَ کَانَ ذَلِکَ أَصْلَ مَرَضِهَا وَ وَفَاتِهَا (صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا)  (دلائل الامامة، ص۱۰۴). با توجه به سندِ روایت به نظر می‌رسد این گزارش از شهادتِ حضرت زهرا (س) برگرفته از کتاب اخبار فاطمة (س) محمد بن زکریا بن دینار الغلابی است و این نشان دهنده شهرتِ این واقعه جانسوز در قرن سوم هجری قمری است. یکی دیگر از روایات برگرفته از کتاب غلابی خطبه فدکیه است.  

همچنین می‌توان بخشی از محتوای کتاب «اخبار فاطمة» ابوعلی صولی و کتاب «تزویج فاطمة» عبدالعزیز جلودی را از طریق روایات دلائل الامامة بازسازی کرد. بررسی مجموعه روایاتِ صاحب دلائل الامامة، نشان می‌دهد که خود او با وجود ناشناس بودن به جز انتقالِ میراث گذشتگان، نقش آشکاری در این گونه روایات نداشته و مسئولیتی متوجّه او نیست و می‌توان با اطمینان خوبی این روایات را به منابعِ او نسبت داد.

 

۱. میراث عبد العزیز بن یحیی الجلودی

در دلائل الإمامة روایاتی از عبد العزیز بن یحیی الجلودی نقل شده که برخی از آن‌ها ضمن میراث راویان دیگر بررسی می‌شود؛ امّا علاوه بر آن، مؤلف کتاب، ۱۸ حدیث با دو سند ویژه از جلودی روایت کرده است.

الف) باقرحی- خدیجة بنت محمد- صفوانی-جلودی (۱۳حدیث)

۱۳ روایت از روایات دلائل الامامة، به طریق «أَبُو إِسْحَاقَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ مَخْلَدٍ بْنِ جَعْفَرٍ الْبَاقِرْحِی‏ - أُمُّ الْفَضْلِ خَدِیجَةُ بِنْتُ أَبِی بَکْرٍ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الثَّلْجِ - أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الصَّفْوَانِیُّ - أَبُو أَحْمَدَ عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ یَحْیَى الْجَلُودِی‏» روایت می‌شود.

ابراهیم بن مخلد الباقرحی (۳۲۵-۴۱۰ق) به تشیع گرایش داشته و در فقه بر مذهب محمد بن جریر طبری بوده است (تاریخ الاسلام، ۹/۱۳۸). برای شرح حال او نک‍: تاریخ بغداد، ۷/۱۳۹. باقرحی از خدیجة بنت ابی بکر محمد بن احمد بن ابی الثلج، سماع داشته است (نک‍: تاریخ بغداد، ۱۶/ ۶۳۲). صفوانی نیز که از اعلام شیعه است (نک‍: نجاشی، الرجال، ص۳۹۳).

در این روایات سند از مؤلف تا جلودی ثابت است و پس از او مشایخ تغییر می‌کنند. به همین دلیل، این مجموعه روایات را به عنوان میراث جلودی بررسی می‌کنیم. تنها استثناء، سند حدیث فدک است. مؤلف، حدیث فدک را به چند سند، روایت کرده که از جمله آن طرق صفوانی است. بنا بر ظاهر سند به نظر می‌رسد، در اسناد حدیث فدک، مشایخ در طبقه پیش از صفوانی تغییر می‌کنند:

... [۱] وَ حَدَّثَنِی الْقَاضِی أَبُو إِسْحَاقَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ مَخْلَدٍ بْنِ جَعْفَرِ [بْنِ مَخْلَدٍ]  بْنِ سَهْلِ ابْنِ حُمْرَانَ الدَّقَّاقُ، قَالَ: حَدَّثَتْنِی أُمُّ الْفَضْلِ خَدِیجَةُ بِنْتُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الثَّلْجِ، قَالَتْ: حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الصَّفْوَانِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو أَحْمَدَ عَبْدُ الْعَزِیزِ ابْنُ یَحْیَى الْجَلُودِیُّ الْبَصْرِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ زَکَرِیَّا، قَالَ: حَدَّثَنَا جَعْفَرُ [بْنُ مُحَمَّدِ] بْنِ عُمَارَةَ الْکِنْدِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبِی، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحِ بْنِ حَیٍّ- قَالَ: وَ مَا رَأَتْ عَیْنَایَ مِثْلَهُ- قَالَ: حَدَّثَنِی رَجُلَانِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ، عَنْ زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیٍّ (عَلَیْهِ السَّلَامُ)، قَالَتْ: لَمَّا بَلَغَ فَاطِمَةَ إِجْمَاعُ أَبِی بَکْرٍ عَلَى مَنْعِ فَدَکٍ، وَ انْصِرَافِ وَکِیلِهَا عَنْهَا، لَاثَتْ خِمَارَهَا ... وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ.

[۲] قَالَ الصَّفْوَانِیُّ: وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ مَوْلَى بَنِی هَاشِمٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ‏ ، عَنْ جَمَاعَةٍ مِنْ أَهْلِهِ ... وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ.

[۳] قَالَ الصَّفْوَانِیُّ: وَ حَدَّثَنِی أَبِی، عَنْ عُثْمَانَ‏ ، قَالَ: حَدَّثَنَا نَائِلُ بْنُ نَجِیحٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) ... وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ.

[۴] قَالَ الصَّفْوَانِیُّ: وَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الضَّحَّاکِ‏ ، قَالَ: حَدَّثَنَا هِشَامُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ وَ عَوَانَةَ .

[۵] قَالَ الصَّفْوَانِیُّ: وَ حَدَّثَنَا ابْنُ عَائِشَةَ  بِبَعْضِهِ.

[۶] وَ حَدَّثَنَا الْعَبَّاسُ بْنُ بَکَّارٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا حَرْبُ بْنُ مَیْمُونٍ، عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ آبَائِهِ (عَلَیْهِمُ السَّلَامُ)، قَالُوا: لَمَّا بَلَغَ فَاطِمَةَ (عَلَیْهَا السَّلَامُ) إِجْمَاعُ أَبِی بَکْرٍ عَلَى مَنْعِهَا فَدَک... (دلائل الإمامة، ص۱۱۰-۱۱۱).

از ظاهر این سند چنین به نظر می‌رسد که سند از صفوانی به بعد، چند شاخه می‌شود؛ اما مشایخی که پس از نام صفوانی آمده‌اند، از نظر طبقه با او تناسب ندارند. «محمد بن محمد بن یزید» تصحیفِ «احمد بن محمد بن یزید» است (نک‍: السقیفة و الفدک، ص۹۸). گوینده «قال» نیز در شماره ۱-۶، نه صفوانی بلکه محمد بن زکریا الغلابی است (نک‍: السقیفة و الفدک، ص۹۸، ۱۰۱، ۱۰۳؛ شرح نهج البلاغة، ج۱۶، ص۲۱۱[1]، ۲۱۳، ۲۱۶). جلّودی از محمد بن زکریا الغلابی (م۲۹۰ یا ۲۹۸ق)، از احمد بن محمد بن یزید روایت می‌کند (نمونه: امالی الصدوق، ص۱۶۵؛ شواهد التنزیل، ج۲، ص۵؛ تأویل الآیات، ص۴۴۲).

«وَ حَدَّثَنِی أَبِی، عَنْ عُثْمَانَ» نیز تصحیف «حدثنی عثمان بن عمران العجیفی» است (نک‍: السقیفة و الفدک، ص۹۸؛ شرح نهج البلاغة، ج۱۶، ص۲۱۱). عثمان بن عمران العجیفی از مشایخ محمد بن زکریا است (برای نمونه نک‍: علل الشرائع، ج۱، ص۱۷۷؛ الجلیس الصالح، ص۴۵۸) چنان که ردیف ۱۲ جدول۱ به طریق محمد بن زکریا از عثمان بن عمران است.

عبدالله بن الضحاک الهدادی نیز از مشایخ محمد بن زکریا است (برای نمونه نک‍: نجاشی، الرجال، ص۳۲۰؛  الخصال، ج۲، ص۴۳۰؛ کمال الدین، ج۱، ص۱۶۷؛ امالی المفید، ص۷۹؛ تاریخ بغداد، ج۴، ص۵۴۷). چنان که عبید الله بن محمد معروف به ابن عائشة (م۲۲۸ق) (برای شرح حال او نک‍: تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۱۷) از مشایخ محمد بن زکریا است (برای نمونه نک‍: الکافی، ج۱، ص۵۰؛ امالی الصدوق، ص۱۴۳؛ معانی الأخبار، ص۳۰۹). چنان که آخرین حدیث از مجموعه مورد بحث (جدول...، ردیف۱۳) به اسناد مؤلف از جلودی از محمد بن زکریا از ابن عائشه است (و نیز نک‍: دلائل الإمامة، ص۱۵۰).

همچنین محمد بن زکریا از عباس بن بکار الضبّی از حرب بن میمون روایت می‌کند (علل الشرائع، ص۱۳۷-۱۳۸؛ و نیز نک‍: دلائل الإمامة، ص۱۵۰؛ بلاغات النساء، ص۱۰۷؛ توحید الصدوق، ص۱۸۰). بنابراین با توجه به همه این شواهد، عبارت «قال الصفوانی» در این اسناد نادرست و ناشی از اشتباه طبقات بعد است. گوینده، راوی دو حلقه پیشین یعنی «محمد بن زکریا» است و سند در طبقه مشایخِ محمد بن زکریا چند شاخه می‌شود. بنابراین این نمونه استثناء نیز حل شده و می‌توان گفت سند هر ۱۳ ردیف جدول... تا جلودی کاملاً یکسان است و پس از او مشایخ تغییر می‌کنند. بنابراین می‌توان این مجموعه را از میراث منسوب به جلودی برشمرد.

ردیف	شماره حدیث	سند جلودی	منبع دیگر
۱	۳۶	غلابی-جعفر بن محمد بن عمارة	از غلابی (السقیفة و الفدک، ص۹۸؛ شرح نهج البلاغة، ج۱۶، ص۲۱۱(
۲	۳۶	غلابی-محمد بن محمد بن یزید	از غلابی (السقیفة و الفدک، ص۹۸؛ شرح نهج البلاغة، ج۱۶، ص۲۱۱(
۳	۳۶	غلابی-عثمان بن عمران	از غلابی (السقیفة و الفدک، ص۹۸؛ شرح نهج البلاغة، ج۱۶، ص۲۱۱(
۴	۳۶	غلابی-عبد الله بن الضحاک	از غلابی (السقیفة و الفدک، ص۱۰۱؛ شرح نهج البلاغة، ج۱۶، ص۲۱۳)
۵	۳۶	غلابی-ابن عائشة	از غلابی (السقیفة و الفدک، ص۱۰۳؛ شرح نهج البلاغة، ج۱۶، ص۲۱۶)
۶	۳۶	غلابی-عباس بن بکار	---
۷	۳۸	غلابی-محمد بن عبدالرحمن المهلّبی	از غلابی (معانی الأخبار، ص۳۵۴)
۸	۳۹	ابوموسی اسحاق بن موسی الانصاری[2]-عاصم بن حمید[3]	از عاصم بن حمید (کتاب عاصم بن حمید، ۱۴۲۳ق، ص۱۵۰؛ الکافی، ج۷، ص۴۸؛ الفقیه، ج۴، ص۲۴۴؛
۹	۴۰	محمد بن معدان[4]-محمد بن الصلت	---
۱۰	۴۱	زکریا بن یحیی[5]-ربیع بن سلیمان-شافعی	از ربیع بن سلیمان (الأم، ۴/۵۸)
۱۱	۵۴	غلابی-جعفر بن محمد بن عمارة	از غلابی (علل الشرائع، ج۱، ۱۸۳)
۱۲	۵۵	غلابی-عثمان بن عمران	از غلابی (علل الشرائع، ج۱، ۱۸۳)
۱۳	۵۶	غلابی-ابن عائشة	از غلابی (مناقب ابن المغازلی، ۱۴۲۴ق، ص۴۳۲؛ عیون المعجزات، ص۵۸)

 

جدول شماره ۱         

 

ب) الشریف ابو محمد الحسن بن احمد المحمدی- صفوانی-جلودی (۵ حدیث)

در دلائل الامامة ۵ حدیث از طریق ابو محمد المحمدی العلوی از صفوانی از جلودی روایت شده است.

 

ردیف	شماره حدیث	سند	منبع دیگر
۱	۶۲	غلابی-ابن عائشة	از غلابی (مناقب ابن المغازلی، ۱۴۲۴ق، ص۴۳۲؛ عیون المعجزات، ص۵۸)
۲	۶۳	غلابی-عباس بن بکار	از غلابی (تاریخ جرجان، ص۱۷۰-۱۷۱)
۳	۶۴	مغیرة بن محمد[6]-زبیر بن بکار	---
۴	۶۷	محمد بن یونس[7]- حسین الاشقر	از محمد بن یونس (العلل المتناهیة، ج۱، ص۲۶۱)
۵	۶۸	محمد بن سهل[8]-عمرو بن عبدالجبار	---

 

جدول شماره۲

در مجموع ۱۸ حدیث از جلودی روایت شده که همه آن‌ها در بخش مربوط به حضرت زهرا -سلام الله علیها- است. از این میان، ۱۲ حدیث را جلودی از محمد بن زکریا الغلابی و ۶ حدیث دیگر را از ۶ شیخ متفاوت نقل کرده است. از ۱۲ روایت جلودی از غلابی، ۱۱ مورد در منابع دیگر از غلابی یافت شد. از ۶ حدیث مشایخ دیگر نیز ۳ مورد در منابع دیگر از شیخِ جلودی یا حلقه‌های متقدم‌تر سند روایت شده است. یعنی در مجموع ۱۴ مورد از ۱۸ روایت جلودی در منابع دیگر از مشایخ او نقل شده است. هیچ یک از ۱۸ روایت در منابع دیگر از خودِ جلودی پیدا نشد؛ اما شواهد متعدّدی که در متن و پاورقی ارائه شده، نشان‌دهنده درستی انتساب این روایات با همین متن و اسناد به جلودی است.

جلودی راوی بسیار پرکاری بوده و کتاب‌های بسیاری داشته است. با توجه به این که همه این روایات درباره حضرت زهرا (س) است ممکن است از یکی از آثار جلودی که به طور خاص درباره حضرت زهرا (س) بوده اخذ شده باشد. در میانِ آثار او به نام‌هایی چون «کتاب تزویج فاطمة علیها السلام» و «کتاب ذکر فاطمة علیها السلام أبا بکر» بر می‌خوریم (رجال النجاشی، ص۲۴۰-۲۴۱).این احتمال نیز وجود دارد که این روایات از کتاب دیگری که موضوع عام‌تری داشته گرفته شده باشد. جلودی از این گونه کتاب‌ها بسیار داشته است (همان).

به هر حال آن چه روشن است جلودی در این روایات بیش از همه از میراث محمد بن زکریا الغلابی بهره برده و با توجه به شواهدی که در اطلاعات به دست آمده قابل دریافت است، حتی ترتیب این روایات متأثر از آثار مکتوب غلابی است. این احتمال نیز وجود دارد روایات دیگر جلودی در حاشیه روایات غلابی و به عنوان زیادات بوده باشد.

محمد بن زکریا الغلابی دارای کتابی به نام «أخبار فاطمة علیها السلام و منشؤها و مولدها» بوده که افراد مختلفی آن را روایت می‌کرده‌اند (رجال النجاشی، ص۳۴۶-۳۴۷). ظاهراً تمام ۱۲ روایتی که جلودی از غلابی نقل کرده از همین کتاب است و به همین علت متن و اسناد و ترتیب آن‌ها تقریباً با راویانِ دیگر غلابی، یکسان است.

مؤلف دلائل الإمامة هم‌چنین دو روایت از طریق محمد بن هارون بن موسی التلعکبری از  پدرش از أَبُو الْحَسَنِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْعُرَیْبِ الضَّبِّیُّ از محمد بن زکریا الغلابی روایت می‌کند (جدول) که هر دو مربوط به زندگی حضرت زهرا (س) است. نام کامل‌تر ابن ابی العریب به عنوان راوی حسن بن محمد بن جمهور چنین آمده است: «أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ الْمَعْرُوفُ بِابْنِ أَبِی الْغَرِیبِ الضَّبِّیِّ» (إقبال الأعمال، ج‏۲، ص۶۴۳).

به گفته شیخ طوسی، ابن ابی العریب در بغداد می‌زیسته و تلعکبری در سال ۳۲۲ق از او سماع حدیث کرده است. همچنین تلعکبری از او، اجازه نقل تمام روایات محمد بن زکریا الغلابی را دریافت کرده است (طوسی، رجال، ص۴۱۰). از این جا می‌توان دریافت که هر دو روایت ابن ابی العریب در دلائل الإمامة به گمان قوی برگرفته از همان کتابِ غلاّبی با عنوانِ «أخبار فاطمة علیها السلام و منشؤها و مولدها» بوده است. 

ردیف	شماره حدیث	سند حدیث
۱	۲۱	محمد بن هارون التلعکبری-پدرش-ابن ابی العریب- غلابی-شعیب بن واقد- امام صادق ع-پدرش-جدّش-ابن عباس
۲	۲۴	محمد بن هارون التلعکبری-پدرش-ابن ابی العریب- غلابی-شعیب بن واقد-لیث- امام صادق ع-پدرش-جدّش-جابر انصاری[9]

جدول شماره ۳ 

 

۲. کتاب اخبار فاطمة ابو علی صولی

مؤلف دلائل الإمامة از فرزند تلعکبری از پدرش از أَبُو عَلِیٍّ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الصَّوْلِیُّ نیز دو روایت درباره ازدواج حضرت زهرا (س) نقل کرده استت (دلائل الإمامة، ح۲۵، ۲۸). حدیث نخست را صولی از محمد بن زکریا الغلابی و حدیث دوم را از عبد العزیز بن یحیی الجلودی نقل کرده است. گفتیم که غلابی که کتابی با نام «اخبار فاطمة» و جلودی کتابی با نام «تزویج فاطمة» (نک‍: رجال النجاشی، ص۲۴۱) داشته است؛ که این دو حدیث نیز می‌تواند در ارتباط با همین دو کتاب بوده باشد. صولی، عمر خود را در مصاحبت با جلودی ‌گذارنده (نجاشی، الرجال، ص۸۴؛ طوسی، فهرست، ص۷۵) و طبعاً به محتوای کتاب «تزویج فاطمة» دسترسی داشته است.

 خود صولی نیز کتاب بزرگی با نام «اخبار فاطمة سلام الله علیها» تألیف کرده است (طوسی، فهرست، ص۷۵) که این دو روایت می‌تواند نوع محتوای آن را بازتاب ‌دهد. برخی از روایات دیگر این کتاب نیز در منابع بر جای مانده است (برای نمونه نک‍: ابن شهرآشوب، المناقب، ج۳، ص۳۳۱، ۳۳۳، ۳۳۷). ممکن است تلعکبری (م۳۸۵ق) در سال ۳۵۳ق که صولی به بغداد آمده و مردم از او حدیث شنیده‌اند (طوسی، فهرست، ص۷۵) روایات او را دریافت کرده باشد. شیخ مفید نیز در سال ۳۵۲ق در مسجد براثا از صولی حدیث شنیده است (مفید، الأمالی، ص۱۶۵). به گفته شیخ طوسی و نجاشی خود صولی در روایات مورد اعتماد بوده (نجاشی، الرجال، ص۸۴؛ طوسی، فهرست، ص۷۵) اما گفته شده از ضعفاء نقل می‌کرده است (نجاشی، الرجال، ص۸۴).

۳. روایات ابو اسحاق ابراهیم بن احمد بن محمد بن احمد الطبری

إِبْرَاهِیم بْن أَحْمَد بْن مُحَمَّد بْن أَحْمَد بْن عَبْد اللَّهِ، أَبُو إِسْحَاق الطبری المقرئ (۳۲۴-۳۹۳ق) بر مذهب مالکی بوده و از معدّلان و شهود به شمار می‌رفته است (تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۹-۲۰). در دلائل الامامة روایاتی از او در بخش مربوط به حضرت زهرا (س) و امام مهدی (عج) نقل شده که غالباً در منابع دیگر شواهد آن با اشتراک در بخشی از سند یافت می‌شود. یکی از این روایات مربوط به شهادتِ حضرت زهرا (س) است.

 

ردیف	حدیث	سند	منبع دیگر
۱	۶	أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ عَبَّادِ بْنِ حَاتِمٍ التَّمَّارُ بِالْبَصْرَةِ - إِبْرَاهِیمُ بْنُ فَهْدِ بْنِ حَکِیمٍ، - یَعْقُوبُ بْنُ حُمَیْدِ بْنِ کَاسِبٍ[10]	از یعقوب بن حمید (الآحاد والمثانی، ۵/ ۳۷۰)
۲	۸	أَبُو الْحُسَیْنِ زَیْدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْکُوفِیُّ - أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ الْحِبَرِیُّ- إِسْمَاعِیلُ بْنُ صَبِیحٍ	از اسماعیل بن صبیح (ابن المعازلی، مناقب علی، ص۴۴۴)
۳	۱۱	أَبُو الْفَرَجِ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَصْبَهَانِیُّ	از ابوالفرج (مقاتل الطالبیین، ص۱۷۷)
۴	۱۶	أَبُو فَاطِمَةَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْبُهْلُولِ الْقَاضِی الْأَنْبَارِیُّ التَّنُوخِیُّ- إِبْرَاهِیمُ بْنُ عَبْدِ السَّلَامِ - عُثْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ،	با لفظ متفاوت از ابن ابی شیبة (المعجم الکبیر، ۲۲/ ۴۲۳)
۵	۳۳	الْقَاضِی أَبُو الْحُسَیْنِ عَلِیُّ بْنُ عُمَرَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَالِکٍ السَّیَّارِیُ‏ - مُحَمَّدُ بْنُ زَکَرِیَّا الْغَلَابِیُّ[11]	---
۶	۴۵	أَبُو عَمْرٍو عُثْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الدَّقِیقِیُّ	از عثمان بن احمد (فوائد العیسوی- مجموع فیه عشرة أجزاء حدیثیة، ص۳۸۵)
۷	۴۹	أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ کَامِلِ بْنِ خَلَفٍ[12]-محمد بن یونس القرشی	از محمد بن یونس (فوائد العراقیین، ص۷۷)
۸	۵۰	أَبُو بَکْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ فَضَالَةَ-حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عُبَیْدِ بْنِ نَاصِحٍ-عَبْدُ النُّورِ الْمِسْمَعِیُّ	از عبد النور (اللآلى المصنوعة، ۱/ ۳۶۲)
۹	۴۱۳	أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ الْمُظَفَّرِ الْحَافِظُ- عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ إِسْمَاعِیلَ - مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الصُّورِیُّ	از محمد بن ابراهیم بن کثیر الصوری (العلل المتناهیة، ۲/ ۳۷۵)
۱۰	۴۱۴	أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ زَیْدِ بْنِ عَلِیِّ الْحَفْرِیُّ - مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ - إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ رَاشِدٍ - یَحْیَى بْنُ سَالِمٍ - فِطْرِ بْنِ خَلِیفَةَ وَ صَبَّاحِ بْنِ یَحْیَى الْمُزَنِیِّ وَ مَنْدَلِ بْنِ عَلِیٍّ	از صباح بن یحیی المزنی (المعجم الأوسط، ۶/ ۲۹)
۱۱	۴۱۵	أَبُو عُمَرَ وَ عُثْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الدَّقِیقِیُّ - أَبُو الطَّیِّبِ أَحْمَدُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ‏ الْأَنْطَاکِیُّ	از ابوالطیب احمد بن عبید الله (تاریخ دمشق، ۴۷/ ۵۲۲)
۱۲	۴۱۶	عَبْدُ الْجَبَّارِ بْنُ شِیرَانَ[13] - مُحَمَّدُ بْنُ زَکَرِیَّا - الْحَکَمُ بْنُ أَسْلَمَ وَ شُعَیْبُ بْنُ وَاقِدٍ- جَعْفَرُ بْنُ سُلَیْمَانَ- أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ	از ابو هارون العبدی (الغیبة للطوسی، ۱۹۱)

 

 

 

 

---

[1] در این صفحه البته اشتباه مشابهی صورت گرفته و تصوّر شده گوینده، ابوبکر جوهری است در حالی که گوینده شیخِ او، محمد بن زکریا است.

[2] ابو موسی اسحاق بن موسی الخطمی الانصاری (م۲۴۴ق) از قاضیان عباسی و بزرگان اهل سنت بوده است (سیر أعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ۱۱/ ۵۵۴). پسرش موسی (م۲۹۷ق) نیز پس از او منصب قضا را بر عهده داشت و از مشاهیر و بزرگان اهل سنت است (سیر اعلام النبلاء، ۱۳/۵۷۹). پسرش موسی با واسطه ضرار بن صرد (م۲۲۹ق) از عاصم بن حمید روایت می‌کند (کمال الدین، ج‏۱، ص۲۹۰-۲۹۲؛ حلیة الأولیاء، ۱/ ۷۹؛ الفقیه والمتفقه، ۱/ ۱۸۲؛ و نیز نک‍: فهرست الطوسی، ص۳۰۷). با توجه به این که جلودی بعد از سال ۳۳۰ق از دنیا رفته است (ابن ندیم، الفهرست، ص۱۴۵) روایت بی‌واسطه او از اسحاق بن موسی (م۲۴۴ق) بسیار بعید است. احتمال می‌رود در سند دلائل الامامة تصحیف یا سقطی رخ داده باشد.  

[3] در سند دلائل الإمامة، عاصم بن حمید، این روایت را از یحیی بن سلیمان و در منابع دیگر از ابوبصیر روایت کرده است. ظاهراً یحیی بن سلیمان تصحیف یحیی بن القاسم است که نام ابوبصیر است؛ چنان که در سند دیگری آمده است: ... عَاصِمُ‏ بْنُ‏ حُمَیْدٍ الْحَنَّاطُ، عَنْ یَحْیَى‏ بْنِ‏ الْقَاسِمِ‏- یَعْنِی أَبَا بَصِیرٍ-عَنْ أَبِی‏ جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ... (أمالی الطوسی، ص۵۴۳).

[4] در سند «محمد بن بغدان» آمده که تصحیف است. ابو عبد الله محمد بن معدان البصری از راویان ابو یعلی محمد بن الصلت التوزی است (معجم الاسماعیلی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۰۲؛ معجم ابن الاعرابی، ج۱، ص۱۷۸).

[5] مقصود زکریا بن یحیی الساجی است که اخبار شافعی را از ربیع بن سلیمان روایت می‌کرده است (برای نمونه نک‍: معرفة السنن و الآثار، ج۱، ص۱۹۶؛ ج۶، ص۳۸۱؛ حلیة الاولیاء، ج۹، ۱۰۷، ۱۲۸). این حدیث نیز در کتاب الام شافعی آمده است. جلودی از زکریا بن یحیی الساجی مستقیماً (تأویل الآیات، ص۶۸۰) یا با واسطه احمد بن عمار بن خالد (فلاح السائل، ص۶۶؛ شواهد التنزیل،ج۱، ص۳۳۱؛ ج‏۲، ص۳۳۵، ۲۶۵) روایت می‌کرده است.

[6] المغیرة بن محمد بن المهلّب (م۲۷۸ق) ادیب بصری (نک‍: تاریخ الاسلام، ۲۰۰۳م، ۶/۶۳۱) و از مشایخ جلودی (برای نمونه نک‍: امالی الصدوق، ص۵؛ فضائل الاشهر الثلاثة، ص۱۹-۲۰) و راویان زبیر بن بکار است (برای نمونه: التعازی، ص۱۷۶؛ تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۸).

[7] برای شرح حالِ ابو العباس محمد بن یونس بن موسی القرشی الکدیمی (م۲۸۶ق) نک‍: تاریخ بغداد، ۴/۶۸۸

[8] محمد بن سهل بن عبد الرحمن راوی عمرو بن عبد الجبار (نک‍: تاریخ بغداد، ۳/۲۵۵) و از مشایخ جلودی است (نک‍: معانی الاخبار، ص۱۲۲؛ شواهد التنزیل، ۱/۶۶، ۱۶۹، ۱۷۸، ۴۰۱؛ ۲/۱۶۷، ۱۶۹).

[9] خوارزمی مشابه این روایت را به حذف اسناد آورده است (خوارزمی، المناقب، ص۳۴۸-۳۴۹؛ اربلی کشف الغمة، ج‏۱، ص۳۵۸).

 

[10] تمار از ابراهیم بن فهد (الکامل فی القراءات العشر، ص۸۸) و ابراهیم بن فهد از یعقوب بن حمید (تحفة الأشراف، ۶/ ۱۱۳) روایت می‌کرده است.

[11] احتمالاً این روایت که دربردارنده اشاراتی درباره حمله به خانه حضرت زهرا س و شهادت ایشان است، از کتاب «أخبار فاطمة علیها السلام و منشؤها و مولدها» اثر محمد بن زکریا الغلابی اخذ شده است.

[12] احمد بن کامل بن خلف بن شجرة (۲۶۰-۳۵۰ق) یکی از اصحاب نامدار ابوجعفر محمد بن جریر طبری است که در کوفه قضاوت می‌کرده است (تاریخ بغداد، ۵/ ۵۸۷).

[13] عبد الجبار بن شیران راوی کتب محمد بن زکریا الغلابی بوده (نجاشی) بنابراین این حدیث احتمالاً از یکی از کتب غلابی اخذ شده است.