اشکالات تفسیر استرآبادی (= تفسیر منسوب به امام حسن عسکری ع) – بخش۱
بسم الله الرّحمن الرّحیم
علی عادل زاده
۱. نماز خواندن پیامبر ص بر نجاشی
شیخ صدوق از مفسّر استرآبادی نقل کرده است:
حدثنا محمد بن القاسم الأسترآبادی رضی الله عنه قال حدثنی یوسف بن محمد عن زیاد عن أبیه عن الحسن بن علی عن أبیه عن محمد بن علی عن أبیه علی بن موسى الرضا عن أبیه موسى بن جعفر عن آبائه عن علی ع قال إن رسول الله ص لما أتاه جبرئیل بنعی النجاشی بکى بکاء حزین علیه و قال إن أخاکم أصحمة و هو اسم النجاشی مات ثم خرج إلى الجبانة و صلى علیه و کبر سبعا فخفض الله له کل مرتفع حتى رأى جنازته و هو بالحبشة. (ابن بابویه، الخصال، ج۲، ص۳۵۹-۳۶۰ و نیز نک: همو، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۲۷۹)
اصل این روایت در بسیاری از منابعِ عامه آمده است. برای نمونه نک: طبرانی، المعجم الاوسط، ج۴، ص۳۴۰؛ ابن ابی شیبة، المصنف، ص۴۲-۴۳. البته در روایات عامه به جای ۷ تکبیر، ۴ تکبیر ذکر شده و از دیدن جنازه به خرق عادت سخنی نرفته است؛ هر چند برخی علمای عامه مانند ابن عبد البر این احتمال را مطرح کرده‌اند (ابن عبد البرّ، التمهید، ج۶، ص۳۲۸) و گویا برخی نیز از تعبیر «وَهُمْ لَا یَظُنُّونَ إِلَّا أَنَّ جَنَازَتَهُ بَیْنَ یدیه» (ابن حبان، الصحیح، ج۷، ص۳۶۹) چنین برداشتی کرده‌اند. در هر صورت اصل روایت استرآبادی عامی است و احتمالاً مایه‌هایی داستانی به آن افزوده است.
در روایتی امامی، این داستان به صراحت ردّ شده است:
الصَّفَّارُ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أَوْ زُرَارَةَ قَالَ: الصَّلَاةُ عَلَى الْمَیِّتِ بَعْدَ مَا یُدْفَنُ إِنَّمَا هُوَ الدُّعَاءُ قَالَ قُلْتُ فَالنَّجَاشِیُ لَمْ یُصَلِّ عَلَیْهِ- النَّبِیُّ ص فَقَالَ لَا إِنَّمَا دَعَا لَهُ. (طوسی، تهذیب الأحکام، ج۳، ص۲۰۲)
مرحوم علامه مجلسی ضمن بیان این تعارض، روایت زراره را بر روایت تفسیر استرآبادی ترجیح داده است:
«... هذه الروایة أقوى من الروایة الدالة على الصلاة علیه قبل الدفن، إذ هو مأخوذ من تفسیر الإمام العسکری علیه السلام... إذ فی طریق التفسیر جهالة على المشهور.» (مجلسی، ملاذ الاخیار، ج۵، ص۳۷۲-۳۷۳)
و با این که برای جمع دو روایت کوشیده در نهایت به غیرقابل جمع بودن آن دو اعتراف می‌کند:
«و أما الإشکال الثانی، فالظاهر أنه لا یدفع إلا بطرح أحد الخبرین.» (مجلسی، ملاذ الاخیار، ج۵، ص۳۷۳)
دیگر فقهاء نیز به موافقت روایت تفسیر استرآبادی با عامه توجّه داده‌اند و از جمله میرزا جواد تبریزی صریحاً می‌نویسد:
«و ما روى الصدوق فی الخصال عن الحسن بن علی العسکری، عن آبائه علیهم السلام... لضعف سندها و اتهام بعض رجاله بنقل الأحادیث الموضوعة و موافقتها لروایة العامة لا یمکن الاعتماد علیها.» (تبریزی، تنقیح مبانی العروة، ج۷، ص۳۲۸-۳۲۸).
۲. اسناد موازی به زهری
در تفسیر استرآبادی آمده است:
«قَالَ الزُّهْرِیُ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع: مَا عَرَفْتُ لَهُ صَدِیقاً فِی السِّرِّ وَ لَا عَدُوّاً فِی الْعَلَانِیَةِ، لِأَنَّهُ لَا أَحَدٌ یَعْرِفُهُ بِفَضَائِلِهِ الْبَاهِرَةِ إِلَّا وَ لَا یَجِدُ بُدّاً مِنْ تَعْظِیمِهِ مِنْ شِدَّةِ مُدَارَاتِهِ وَ حُسْنِ مُعَاشَرَتِهِ إِیَّاهُ، وَ أَخْذِهِ مِنَ التَّقِیَّةِ بِأَحْسَنِهَا وَ أَجْمَلِهَا. وَ لَا أَحَدٌ- وَ إِنْ کَانَ یُرِیهِ الْمَوَدَّةَ فِی الظَّاهِرِ إِلَّا وَ هُوَ یَحْسُدُهُ فِی الْبَاطِنِ- لِتَضَاعُفِ فَضَائِلِهِ عَلَى فَضَائِلِ الْخَلْقِ» (التفسیر المنسوب إلى الإمام، ص۳۵۵).
این متن را مقایسه کنیم با روایت صدوق از استرآبادی در علل الشرائع:
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْأَسْتَرْآبَادِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَیَّارٍ عَنْ أَبِی یَحْیَى مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ قَالَ: قُلْتُ لِلزُّهْرِیِّ لَقِیتَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ ع قَالَ نَعَمْ لَقِیتُهُ وَ مَا لَقِیتُ أَحَداً أَفْضَلَ مِنْهُ وَ اللَّهِ مَا عَلِمْتُ لَهُ صَدِیقاً فِی السِّرِّ وَ لَا عَدُوّاً فِی الْعَلَانِیَةِ فَقِیلَ لَهُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ لِأَنِّی لَمْ أَرَ أَحَداً وَ إِنْ کَانَ یُحِبُّهُ إِلَّا وَ هُوَ لِشِدَّةِ مَعْرِفَتِهِ بِفَضْلِهِ یَحْسُدُهُ وَ لَا رَأَیْتُ أَحَداً وَ إِنْ کَانَ یُبْغِضُهُ إِلَّا وَ هُوَ لِشِدَّةِ مُدَارَاتِهِ لَهُ یُدَارِیهِ. (علل الشرائع، ج۱، ص۲۳۰)
چنان که می‌بینیم با دو تحریر از یک متن واحد به روایت استرآبادی روبرو هستیم که سند آن دو تنها در «علی بن محمد بن سیار» اشتراک دارد. مقایسه این دو تحریر به خوبی نشان‌دهنده وجود اختلال در متن تفسیر است. گفتنی است هسته اصلی روایت سفیان بن عیینة از زهری را می‌توان در منابعِ متقدّم عامه یافت. مثلاً یعقوب بن سفیان فسوی آورده است: «حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْمُنْذِرِ قَالَ: ثَنَا سُفْیَانُ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ قَالَ: مَا رَأَیْتُ قُرَشِیًّا أَفْضَلَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ حُسَیْنٍ.» (فسوی، المعرفة والتاریخ، ج۱، ص۵۴۴)
۳. حضور امام رضا ع در بغداد
در متن تفسیر آمده است:
«کنّا عِنْدَ الرِّضَا ع، فَدَخَلَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ الْیَوْمَ شَیْئاً [عَجِیباً] عَجِبْتُ مِنْهُ: رَجُلٌ کَانَ مَعَنَا یُظْهِرُ لَنَا أَنَّهُ مِنَ الْمُوَالِینَ لِآلِ مُحَمَّدٍ ص الْمُتَبَرِّءِینَ مِنْ أَعْدَائِهِمْ. وَ رَأَیْتُهُ الْیَوْمَ، وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ قَدْ خُلِعَتْ عَلَیْهِ وَ هُوَ ذَا یُطَافُ بِهِ بِبَغْدَادَ وَ یُنَادِی الْمُنَادُونَ بَیْنَ یَدَیْهِ...» (التفسیر المنسوب إلى الإمام، ص۳۶۱؛ و نیز نک: طبرسی، الإحتجاج، ج۲، ص۴۴۰؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج۷۲، ص۴۰۴؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۲۶۵)
در حالی که امام رضا (ع) هیچ گاه در بغداد اقامت نداشته‌اند. احتمال تصحیف نیز متصوّر نیست چون قبل و بعد این متن، سخنان امامان به ترتیب آمده و در این موضع، مقصود از «الرضا» بدون تردید امام هشتم، علی بن موسی (ع) است.
۴. داستان نجاتِ مؤمن آل فرعون
در تفسیر استرآبادی، در شرح آیه «فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا» (غافر: ۴۵) داستان بلندی آمده که گزیده آن چنین است:
کَانَ حِزْقِیلُ یَدْعُوهُمْ إِلَى تَوْحِیدِ اللَّهِ... فَوَشَى بِهِ الْوَاشُونَ إِلَى فِرْعَوْنَ... فَجَاءَ بِحِزْقِیلَ وَ جَاءَ بِهِمْ، فَکَاشَفُوهُ،.. قَالَ: فَسَلْهُمْ مَنْ رَبُّهُمْ قَالُوا: فِرْعَوْنُ [هَذَا]... قَالَ حِزْقِیلُ: أَیُّهَا الْمَلِکُ فَأُشْهِدُکَ، وَ [کُلَ] مَنْ حَضَرَکَ: أَنَّ رَبَّهُمْ هُوَ رَبِّی... یَقُولُ حِزْقِیلُ هَذَا، وَ هُوَ یَعْنِی أَنَّ رَبَّهُمْ هُوَ اللَّهُ رَبِّی... وَ تَوَهَّمُوا أَنَّهُ یَقُولُ: فِرْعَوْنُ رَبِّی... ثُمَّ أَمَرَ بِالْأَوْتَادِ، فَجُعِلَ فِی سَاقِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَتِدٌ، وَ فِی صَدْرِهِ وَتِدٌ... فَذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: فَوَقاهُ اللَّهُ یَعْنِی حِزْقِیلَ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا [بِهِ لِمَا وَشَوْا بِهِ إِلَى فِرْعَوْنَ لِیُهْلِکُوهُ] وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ [حَلَّ بِهِمْ] سُوءُ الْعَذابِ وَ هُمُ الَّذِینَ وَشَوْا بِحِزْقِیلَ إِلَیْهِ لَمَّا أَوْتَدَ فِیهِمُ الْأَوْتَادَ... (التفسیر المنسوب إلى الإمام، ص۳۵۷)
این داستان نیز برگرفته از تفاسیر عامه است که استرآبادی با روحیه منبری خود آن را بسیار پرورش داده است. برای اصل داستان در منابع اهل سنّت نک: تفسیر مجاهد، ص۵۲۴؛ راغب اصفهانی، محاضرات الادباء، ج۱، ص۴۷۷؛ ابن جوزی، الاذکیاء، ص۱۲۷. این در حالی است که در روایتی امامی تفسیری کاملاً برعکس از آیه ارائه شده است:
«عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا قَالَ أَمَا لَقَدْ سَطَوْا عَلَیْهِ وَ قَتَلُوهُ وَ لَکِنْ أَ تَدْرُونَ مَا وَقَاهُ وَقَاهُ أَنْ یَفْتِنُوهُ فِی دِینِهِ.» (برقی، المحاسن، ج۱، ص۲۱۹ و نیز نک: کلینی، الکافی، ج۲، ص۲۱۵؛ اهوازی، المؤمن، ص۱۵؛ تفسیر القمی، ج۲، ص۲۵۸)
ان شاء الله ادامه دارد...
