گونه‌شناسی روایات دلائل الامامة (۴) (نقد روایت تحریف قرآن)
بسم الله الرّحمن الرّحیم
گونه‌شناسی روایات دلائل الامامة (۴)
نقد یکی از روایات تحریف قرآن در دلائل الامامة
علی عادل زاده
چکیده:
بحث روایاتِ تحریف قرآن، از موضوعات چالش‌برانگیز در علوم حدیث است. برای انگاره تحریف، نمی‌توان خاستگاه غالیانه در نظر گرفت؛ اما شواهد نشان می‌دهد که غالیان، از این موضوع به نفع خود بهره‌برداری کرده‌اند. در این نوشتار یکی از روایاتِ تحریف قرآن پیرامون آیۀ ۱۸ سورۀ شوری در کتاب دلائل الامامة که از نظر سند، مرتبط با جریان غلوّ به نظر می‌رسد بررسی شده است. با استفاده از شواهد قرآنی، روایی، لفظی و معنایی نشان داده‌ایم که این روایت نمی‌تواند معتبر باشد.
مقدمه
تحریف قرآن، از مهم‌ترین موضوعاتی است که در علوم قرآن مورد بحث قرار می‌گیرد. ابهاماتی که در زمینه تاریخ نگارش و تدوین قرآن، تعدّد مصاحف و یکسان‌سازی آن‌ها، پیدایش قرائات و گوناگونی آن‌ها و... وجود دارد، به طور طبیعی، مسأله تحریف را پیش رو نهاده است. در همین بستر است که احادیث بسیاری با موضوع تحریف قرآن در منابع فِرَق روایت شده است. اصل وجود چنین احادیثی را نمی‌توان منحصر به فرقه خاصی دانست و پراکندگی آن در منابعِ مختلف فرق، نشان می‌دهد که احتمالاً به یک ذهنیت بسیار کهن در قرن اوّل و حتّی طبقه صحابه باز می‌گردد.
با این وجود، انگاره تحریف قرآن نیز مانند بسیاری از موضوعات دیگر، تطوّرات بسیاری داشته و اصل آن هر چه بوده، مورد بهره‌برداری فِرَق قرار گرفته و متناسب با انگیزه‌های مذهبی متأخّرتر فربه گشته است. به ویژه فرق باطنی و غالیانه، برای فرار از نصوص و ظواهر قرآن، ایده تحریف قرآن را موافق با مطلوب خود یافته و از آن استقبال زیادی کرده‌اند. برای نمونه گفتگوهایی که درباره مصحف عبد الله بن مسعود وجود داشته، غالیان را بر آن داشته تا مطابق عقاید غالیانه خود، قرائاتِ چندی جعل کرده و به ابن مسعود نسبت دهند. نگارنده در مقاله «انگاره‌های نُصَیری درباره مصحف عبد الله بن مسعود» به این موضوع پرداخته است. مسأله تحریف قرآن اگر چه در آغاز کار، ریشه در غلو نداشت؛ در ادامه غالیان آن را جذب کرده و به آن دامن زدند.
بسیاری از روایاتِ تحریف داستانی چنین داشته است؛ یعنی دروغ‌پردازان با اتّکاء به ایده تحریف قرآن -که اصل آن مورد قبول طیف‌های دیگری هم بوده است- روایاتی جعل می‌کرده و مطلوب خود را به قرآن تحمیل می‌نمودند. البته این جعل‌ها لزوماً از سوی غلاتِ تألیهی یا فرق رسمی غلات صورت نمی‌گرفته است. بلکه مسئولیت برخی از آن‌ها بر عهده افرادی بوده که امیال و ذهنیاتِ غالیانه داشته‌اند بی آن که به غلو رسمی و اسمی وابسته باشند. از نمونه‌های متأخّر این گونه جعلیات دو سوره النّورین و الولایة است که از جهتِ سستی لفظ و معنا، شگفت‌آور به نظر می‌رسد و در عین حال ارتباطی میان آن‌ها و فرق رسمی غلات دیده نمی‌شود.
در این مقاله برآنیم که یک نمونه متقدّم‌تر را بررسی کنیم که در کتاب دلائل الامامة آمده است:
وحدثنی أبو الحسن الانباری، قال: حدثنا أبو الحسن علی بن الحسن الجصاص، قال: حدثنی أبو عبد الله محمد بن یحیى التمیمی، قال: حدثنی الحسن بن علی الزبیری العلوی، قال: حدثنی محمد بن علی الاعلم المصری، قال: حدثنی إبراهیم بن یحیى الجوانی، قال: حدثنی المفضل بن عمر، قال: قال الصادق جعفر بن محمد -علیه السلام-: یا مفضل، کیف یقرأ أهل العراق هذه الآیة؟ قلت: یا سیدی، و أی آیة؟ فقال: قول الله تعالی «ویستعجل بها الذین آمنوا بها و الذین لا یؤمنون مشفقون منها.» فقلت: یا سیدی، لیس کذا نقرأ. فقال: کیف تقرأ؟ فقلت: «یستعجل بها الذین لا یؤمنون بها و الذین ءامنوا مشفقون منها و یعلمون أنها الحق.» فقال لی: ویحک أ تدری ما هی؟ فقلت: الله و رسوله و ابن رسوله أعلم. فقال: و الله، ما هی إلا قیام القائم، و کیف یستعجل به من لا یؤمن به؟! و الله ما یستعجل به إلا المؤمنون، و لکنهم حرفوها حسدا لکم فاعلم ذلک یا مفضل. (دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ۴۵۰)
این روایت ناظر به آیات ۱۷-۱۸ سوره شوری است: «... وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَریب. یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذینَ یُمارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفی ضَلالٍ بَعید.»
چنان که می‌بینیم در این روایت، به ظاهر هیچ یک از ویژگی‌های غلوّ رسمی (تألیه، تناسخ، اباحه یا...) دیده نمی‌شود؛ اما انتسابِ آن به مفضل بن عمر و نقل آن در کتاب دلائل الامامة با چنین سندی، نشان‌دهنده مایه‌هایی از غلوّگرایی است. در ادامه به نقد متنِ این روایت می‌پردازیم.
۱. نسخه‌شناسی
در بخش نخست درباره اختلاف نسخ چاپی روایت توضیحاتی ارائه می‌شود.
۱.۱. اختلال در چاپ المطبعة الحیدریة
در چاپ المطبعة الحیدریة، در سخن امام صادق ع آمده است: «... فقال: قول الله تعالی: ویستعجل بها الذین لا یؤمنون بها و الذین آمنوا مشفقون منها...» (دلائل الامامة، ۱۳۶۹ق، ص۲۳۹) در چاپ اعلمی هم که بر اساس همان چاپ المطبعة الحیدریة است به همین صورت آمده است (دلائل الامامة، ۱۴۰۸ق، ص۲۳۵). این تصحیح بدون شک نادرست است؛ زیرا در این صورت، تفاوتی میانِ قرائت امام و قرائت اهل عراق باقی نمی‌ماند و جملاتِ بعدیِ امام نیز (کیف یستعجل به من لا یؤمن...) بی‌معنا می‌شود.
در تمامِ نسخ خطی دلائل الامامة که در دسترس نگارنده بود، متنِ روایت به همان صورتی ثبت شده که در چاپ بعثت آمده است. این نسخ عبارت‌اند از: آستان قدس_۷۶۵۵، گ۱۲۳/ب؛ مرعشی_۲۹۷۴؛ و همچنین نسخ خطی نوادر المعجزات -که تحریری متأخر از دلائل الامامة است: مرکز احیاء_ ۲/۱۶۳۱ (عکسی)، دانشگاه تهران F ۳۶۵۱، آستان قدس_۳۳۳۲۱، آستان قدس_۱۹۲۳.
گفتنی است در چاپ المطبعة الحیدریة باز هم چنین اختلالاتی دیده می‌شود که ممکن است به دلیل تصحیح اجتهادی بوده باشد. نگارنده نمونه دیگری از آن را در مقاله «بررسی روایاتِ احمد بن‌الحسین معروف به ابن‌ابی القاسم در دلائل‌الامامة» نشان داده است.
۱.۲. اشکال فنی در نرم افزار جامع الاحادیث نور
جای شگفتی است که در نرم افزار جامع الاحادیث، تولیدِ مؤسسه کامپیوتری علوم اسلامی نور، نسخه چاپ اول مؤسسه بعثت در سال ۱۴۱۳ق، مورد استفاده قرار گرفته است؛ اما متنِ آیه در کلامِ امام، بر خلاف چاپ بعثت و مانند چاپ المطبعة الحیدریة، یعنی مطابق با مصحف شریف، ضبط شده است.
در جامع الاحادیث نور، همین تحریف در نسخه کتاب نوادر المعجزات نیز رخ داده است. در این نرم افزار، نوادر المعجزات، چاپ دلیل ما در سال ۱۴۲۷ق مورد استفاده بوده است. در حالی که در چاپ دلیل ما، متن آیه در کلامِ امام، مانند دلائل الامامة چاپ بعثت است (نوادر المعجزات، ۱۴۲۷ق، ص۳۸۷)؛ اما در جامع الاحادیث نور، متن کلامِ امام تغییر داده شده و مطابق مصحف ضبط شده است.
این اشکالِ فنی در نرم افزار جامع الاحادیث، منحصر در این مورد نیست؛ بلکه در موارد متعدّد دیده می‌شود که قرائات غیر مطابق با مصحف به قرائت مصحف تغییر داده شده و در نتیجه بسیاری از متون کاملاً بی‌معنا و متناقض شده است. در موارد متعدّدی با مراجعه به نسخ چاپی کتب مورد استفاده در این نرم‌افزار معلوم شد که این مشکل از نرم‌افزار است نه نسخ چاپی. به نظر می‌رسد این اختلال، به جهت هم‌سان‌سازی آیات در کل متون نرم‌افزار برای جستجو و... به وجود آمده است و در هر صورت مشکل مهمّی است که باید برطرف شود.
۲. نقد متنی روایت
سند روایت اجمالاً ضعیف است، اما بررسی تفصیلی آن، ان شاء الله در تحقیقاتِ بعدی پیگیری خواهد شد. در این بخش اشکالاتِ متنی روایت بررسی می‌شود.
۲.۱. عدم اختلاف در قرائت آیه
قرائتی که در این روایت ادّعا شده مخالف اجماع قاریان است؛ زیرا از هیچ یک از قاریان شناخته‌شده، قرائتی به غیر از «یستعجل بها الذین لا یؤمنون بها والذین آمنوا مشفقون منها» نقل نشده است (معجم القراءات، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۳۱۸). این نکته هنگامی بیشتر قابل ملاحظه می‌شود که بدانیم که قاریانی چون ابن مسعود، و ابی بن کعب، فراوان، قرائت‌های خلاف مصحف عثمانی داشته‌اند و گزارش بسیاری از این قرائت‌هایشان باقی مانده اما از این دو هم اختلافی دربارۀ این آیه ذکر نشده است. از طرف دیگر، قاریانی چون عاصم، حمزه، کسائی، و ابان بن تغلب سندهایی در قرائتشان به اهل بیت دارند و از برخی از ایشان چون ابان بن تغلب قراءات خلاف رسم عثمانی نیز نقل شده است (نمونه: میراث قرآنی ابان بن تغلب، ۱۳۹۴ش، ص۲۶۷، ۲۷۰، ۲۷۳، ۲۷۵، و ۲۷۶) اما در خصوص آیۀ مورد بحث، از افرادی چون ابان نیز اختلافی نقل نشده است.
۲.۲. عدم مناسبت سؤال از قرائت اهل عراق
در روایت آمده است: «کیف یقرأ أهل العراق هذه الآیة»؛ در حالی که هنگامی که هیچ تفاوتی در قرائت این آیه در امصار گوناگون نیست، وجهی برای پرسش امام از قرائت «اهل عراق» وجود ندارد. توضیح آن که اختلافات قابل توجّهی میان قرائت اهل عراق و اهل حجاز و اهل شام وجود دارد که به عنوان نمونه، موجب می‌شود در جامع البیان طبری قرائت هر یک از این سه منطقه هویت مستقلی پیدا کند و طبری بدون ذکر یک‌یک قاریان، قراءاتی را به اهل این مناطق نسبت دهد (نمونه: جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۳۰۵؛ ح۳، ص۴۸). امّا در قرائت آیه مورد بحث، اختلافی بین اهل عراق و دیگران نیست. اهل «مدینه»–که موطن امام است-، مکه و شام همگی بر این قرائت اجماع دارند و از صحابه هم خلاف آن نقل نشده است. بنابراین وجهی ندارد که درباره قرائتی که مورد اتفاق است، به طور خاصّ از قرائت «اهل عراق» پرسش شود.
به نظر می‌رسد این سؤال به طور کلیشه‌ای و با الگوبرداری از روایات دیگر در این متن گنجانده شده است؛ زیرا سؤال از مشهورات و مقبولاتِ اهل عراق در قرائت، تفسیر، فقه، کلام و... در روایات متعدّد دیگری نیز دیده می‌شود. بنابراین شگفت نیست اگر از این قالب رایج برای ساخت روایتی جدید بهره‌برداری شده باشد.
۲.۳. معارضه تعلیل روایت با بسیاری از آیات قرآن
یکی از راه‌های مهم اعتبارسنجی روایات، عرضه آن‌ها به قرآن است که این روش در روایات متعدّدی پیشنهاد شده است. (برای نمونه نک: الکافی، ج۱، ص۶۹). در متن روایت آمده است: «و کیف یستعجل به من لا یؤمن به؟! و الله ما یستعجل به إلا المؤمنون.» این در حالی است که بر خلاف متن روایت، نه تنها استعجال، ملازم ایمان نیست؛ بلکه برعکس در آیات قرآن غالباَ در مقابل ایمان قرار گرفته است. برای نمونه به آیات زیر توجّه کنید:
- قُلْ إِنِّی عَلى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَ کَذَّبْتُمْ بِهِ ما عِنْدی ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلینَ. (الأنعام، ۵۷)
- قُلْ لَوْ أَنَّ عِنْدی ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِیَ الْأَمْرُ بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمینَ (الانعام، ۵۸)
- قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ (یونس، ۵۰)
- أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلْآنَ وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ (یونس، ۵۱)
- وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلى ظُلْمِهِمْ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَشَدیدُ الْعِقابِ (الرعد، ۶)
- وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ لَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ (الحج، ۴۷)
- أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ (الشعراء، ۲۰۴)
- قالَ یا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (النمل، ۴۶)
- قُلْ عَسى أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ بَعْضُ الَّذی تَسْتَعْجِلُونَ (النمل، ۷۲)
- وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ لَوْ لا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجاءَهُمُ الْعَذابُ وَ لَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ (العنکبوت، ۵۳)
- یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ (العنکبوت، ۵۴)
- أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ (الصافات، ۱۷۶)
- فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ ریحٌ فیها عَذابٌ أَلیمٌ (الاحقاف، ۲۴)
- ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ هذَا الَّذی کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ (الذاریات، ۱۴)
- فَإِنَّ لِلَّذینَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ فَلا یَسْتَعْجِلُونِ (الذاریات، ۵۹)
- أَتى أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا یُشْرِکُونَ (النحل، ۱)
- خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُریکُمْ آیاتی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ (الانبیاء، ۳۷)
- وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ یَوْمِ الْحِساب (ص، ۱۶)
واضح است که تعلیل مذکور در روایت با همه این آیات ناسازگار است و پذیرش آن مستلزم انکار این آیات است. بدیهی است که نمی‌توان همه این آیات را تحریف‌شده دانست! و از سوی دیگر قابل پذیرش نیست که امام (ع) اشکالی مطرح کند که پاسخ آن روشن است و بارها در قرآن بیان شده است؛ سؤالی که مفسّران طبقۀ صحابه و تابعین و معاصران امام (ع) با آن مواجه نشده‌اند و ابهامی پیرامون آیه نداشته‌اند تا دیدگاه‌شان پیرامون آن، در تفاسیر بعدی چون جامع البیان طبری بازتاب پیدا کند.
۲.۴. مذموم بودن استعجال در آیات و روایات
چنان که گذشت در قرآن «استعجال» غالباً در معنای منفی به کار رفته است؛ در حالی که در روایت مذکور معنایی مثبت از آن ارائه شده است. از سوی دیگر بر خلاف متن روایت مورد بحث، استعجال در امر قائم (ع) نیز در روایات متعدّد مذمّت شده است. برای نمونه:
- ... إِنَّمَا هَلَکَ النَّاسُ مِنِ اسْتِعْجَالِهِمْ لِهَذَا الْأَمْرِ... (الکافی، ج۱، ص۳۶۹)
- ... دَخَلَ عَلَیْهِ مِهْزَمٌ، فَقَالَ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الْأَمْرِ الَّذِی نَنْتَظِرُهُ، مَتَى هُوَ؟ قَالَ: یَا مِهْزَمُ، کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ، وَ هَلَکَ الْمُسْتَعْجِلُونَ، وَ نَجَا الْمُسَلِّمُونَ، وَ إِلَیْنَا یَصِیرُونَ. (الإمامة و التبصرة، ص۹۵؛ و نیز نک: الکافی، ج۱، ص۳۶۸)
- ... عَنْ أَبِی الْمُرْهِفِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: الْغَبَرَةُ عَلَى مَنْ أَثَارَهَا هَلَکَ الْمَحَاضِیرُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا الْمَحَاضِیرُ قَالَ الْمُسْتَعْجِلُونَ... (الکافی، ج۸، ص۲۷۳)
- ... وَ یَکْذِبُ فِیهَا الْوَقَّاتُونَ وَ یَهْلِکُ فِیهَا الْمُسْتَعْجِلُونَ وَ یَنْجُو فِیهَا الْمُسْلِمُونَ. (کمال الدین، ج۲، ص۳۷۸؛ کفایة الأثر، ص۲۸۴)
- عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَتى أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ قَالَ هُوَ أَمْرُنَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ لَا تَسْتَعْجِلَ بِهِ حَتَّى یُؤَیِّدَهُ اللَّهُ بِثَلَاثَةِ أَجْنَادٍ الْمَلَائِکَةِ وَ... (الغیبة للنعمانی، ص۱۹۸)
- ... إِنَّ اللَّهَ ذُو أَنَاةٍ وَ أَنْتُمْ تَسْتَعْجِلُونَ... (کمال الدین، ج۲، ص۴۸۹)
- ... عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِخُرُوجِ الْقَائِمِ فَوَ اللَّهِ مَا لِبَاسُهُ إِلَّا الْغَلِیظُ... (الغیبة للنعمانی، ص۲۳۳)
- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: فَمَا تَمُدُّونَ أَعْیُنَکُمْ فَمَا تَسْتَعْجِلُونَ... (الغیبة للطوسی، ص۴۵۸)
فارغ از حدود اعتبار هر یک از این روایات، از مجموع آن‌ها می‌توان دریافت که استعجال به ویژه برای قیام قائم (ع) غالباً کاربرد مثبتی نداشته است.
۲.۵. اضطراب درونی روایت و ناسازگاری با سیاق آیه
در ادامه آیه آمده است: «و یعلمون انّها الحقّ» و این وصف متناسب با مؤمنان است نه کافران. در حالی که طبق قرائت ادّعاشده در روایت، این عبارت باید به کافران باز‌گردد! در قرآن نیز این تعبیر بیشتر درباره مؤمنان به کار رفته است: «... فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ...» (البقرة، ۲۶).
از سوی دیگر همان اشکالِ مطرح‌شده در روایت را می‌توان به خود روایت نیز وارد کرد و گفت: چگونه کسانی که به «الساعة» ایمان ندارند، از آن ترس دارند؟! از سوی دیگر در آیات دیگر قرآن نیز، ترس از «الساعة» به مؤمنان نسبت داده شده، نه کافران:
- الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ (الانبیاء، ۴۹)
- وَ الَّذینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ وَ الَّذینَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ (المعارج، ۲۶-۲۷)
همچنین این که طبق متن روایت، دشمنان، آیه ۱۸ سوره شوری را از روی حسد به شیعیان تحریف کرده باشند، لازمه‌اش آن است که آنان از تأویل این آیه مطلّع بوده باشند و این در حالی است که حتّی اکثر شیعیان هم از چنین تأویلی ناآگاه بوده‌اند و آگاهی دشمنان از این تأویل بسیار بعید می‌نماید. ضمن این که تحریف عمدی آیه، زمانی موجّه می‌نماید که در ظاهر آیه، نشانه‌های آشکاری وجود داشته باشد که مخالفان از آن احساس خطر کنند؛ در حالی که حتّی در قرائت ادّعاشده چنین صراحتی دیده نمی‌شود تا مخالفان انگیزه کافی برای تحریف آن داشته باشند. اگر تحریف عمدی قرآن تا این حد آسان بود، پس چرا آیات روشن‌تر و صریح‌تر درباره ولایت، از مصحف موجود، حذف نشده و دست‌نخورده باقی مانده است؟ اگر بنا به تحریف عمدی قرآن در این سطح بود انتظار می‌رفت که آن آیات، دستکاری شوند نه این آیه که دلالت آن بر مدّعا در ظاهر آیه چندان روشن نیست و به راحتی می‌شد آن را تحریف معنوی و تأویل ادعاشده را مخفی نمود.
اشکال دیگر آن است که معنای آیه به قیام قائم (عج) منحصر شده است: «و الله، ما هی إلا قیام القائم»، در حالی که این انحصار با ظاهر آیه -به ویژه با در نظر داشتن مفهوم «الساعة» در آیات متعدّد دیگر- و نیز برخی روایات دیگر (نمونه: مناقب آل أبی طالب، ج۳، ص۱۶۶) سازگار نیست. دقت شود که با قرائت ادّعا شده دیگر نمی‌توان گفت: آیه در دو لایه باطنی و ظاهری (تأویل و تنزیل) هم به قیامت اشاره دارد و هم قیام قائم (عج)؛ زیرا استعجال درباره قیامت را نمی‌توان به مؤمنان نسبت داد و معنای درستی هم ندارد.
۲.۶. تضادّ با دیگر روایات تفسیری
اگر چه روایت شیعی چندان معتبری در تفسیر این آیه یافت نشد، اما ذکر روایات ضعیفِ معارض آن خالی از فایده نیست. مثلاً ابن شهرآشوب آورده است:
«کَتَبَ [معاویة] إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع: لَیْتَ الْقِیَامَةَ قَدْ قَامَتْ فَتَرَى الْمُحِقَّ مِنَ الْمُبْطِلِ. فَقَالَ: أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها الْآیَةَ.» (مناقب آل أبی طالب، ج۳، ص۱۶۶)
این روایت به روشنی، با قرائت ادّعاشده در روایت دلائل الامامة، ناسازگار است. در تفسیر قمی نیز که تفسیری تقریباً روایی به شمار می‌رود آمده است:
«یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها کنایة عن القیامة فإنهم کانوا یقولون لرسول الله ص أقم لنا الساعة و ائتنا بِما تَعِدُنا من العذاب إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ فقال الله: أَلا إِنَّ الَّذِینَ یُمارُونَ فِی السَّاعَةِ أی یخاصمون.» (تفسیر القمی، ج۲، ص۲۷۴)
این متن نیز اگر چه به معصوم نسبت داده نشده، ولی می‌تواند نشان‌دهنده برداشت آشنایان با حدیث از آیه باشد. علاوه بر این در رساله رجعت منسوب به مفضل نیز این آیه مطابق با مصحف ضبط شده است (الخصیبی، الهدایة الکبرى، ص۳۹۲؛ الحلی، مختصر البصائر، ۴۳۴). البته نگارنده در مقاله «آموزه‌های نصیری در رساله رجعت منسوب به مفضل بن عمر» نشان داده که این رساله از جعلیاتِ حسین بن حمدان خصیبی است؛ اما به هر حال همین که دو قرائتِ متضادّ به مفضل بن عمر نسبت داده شده؛ خالی از اهمیت نیست.
نتیجه‌گیری
با توجّه به آن چه گذشت، روایتی که درباره قرائت و تأویل آیه ۱۸ سوره شوری در دلائل الامامة روایت شده است؛ با آیات قرآن و احادیث دیگر مخالف است و علاوه بر آن اشکالات زبانی و اضطراب درونی در آن دیده می‌شود. بنابراین با توجه به همه مباحث مطرح شده این روایت مردود شناخته می‌شود.
کتابنامه
- قرآن کریم
- الإمامة و التبصرة من الحیرة، ابن بابویه، على بن حسین، قم: مدرسة الإمام المهدى (عج)، اول: ۱۴۰۴ق
- انگاره‌های نُصَیری درباره مصحف عبد الله بن مسعود، عادل‌زاده، علی، در دست نشر
- بررسی روایاتِ احمد بن‌الحسین معروف به ابن‌ابی القاسم در دلائل‌الامامة، عادل‌زاده، علی، حدیث حوزه، در دست نشر
- تفسیرالقمی، منسوب به على‌بن‌ابراهیم، تصحیح: السید طیب الموسوی، قم: دارالکتاب، سوم: ۱۴۰۴ق
- جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، محمد بن جریر، بیروت: دار المعرفة، اول: 1412ق
- دلائل‌الامامة، بیروت: الأعلمی، دوم: ۱۴۰۸ق،
- دلائل‌الامامة، قم: البعثة، اول: ۱۴۱۳ق
- دلائل‌الامامة، نجف: الحیدریة، اول: ۱۳۶۹ق
- دلائل‌الامامة، مخطوط شماره۲۹۷۴، کتابخانه مرعشی، قم
- دلائل‌الامامة، نسخه خطی شماره ۷۶۵۵، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد، تاریخ و کاتب نامعلوم
- عیون‌المعجزات، حسین بن‌عبد الوهاب، قم: داورى، اول: بی‌تا
- الغیبة، محمدبن‌‌الحسن الطوسی، عباد الله تهرانی، قم: المعارف الإسلامیة، اول:۱۴۱۱ق
- الغیبة، النعمانی، محمد بن ابراهیم، تهران: صدوق، اول:۱۳۹۷ق
- الکافی، محمد بن‌یعقوب کلینی، علی اکبر غفاری، تهران: الاسلامیه، چهارم: ۱۴۰۷
- کفایة الأثر فی النصّ على الأئمة الإثنی عشر، خزاز رازى، على بن محمد، قم: بیدار، اول: ۱۴۰۱ق
- کمال‌الدین و تمام‌النعمة، محمد بن‌علی ابن‌بابویه، تهران: اسلامیه، ۱۳۹۵ق
- مختصرالبصائر، حلی، حسن بن‌سلیمان، محقق: مظفر، مشتاق، قم: اسلامی، اول: ۱۴۲۱ق
- معجم القراءات، عبد اللطیف الخطیب، دمشق: دار سعد الدین، اول: ۱۴۲۲ق
- میراث قرآنی ابان بن تغلب (میراث تفسیری شیعه-۱)، مدنی، محمد حسین، قم: دار الحدیث، اول: ۱۳۹۴ش
- نوادر المعجزات، محقق: اسدى، باسم، قم: دلیل ما، اول: ۱۴۲۷ق
- نوادر المعجزات، نسخه خطی عکسی مرکز احیاء، ۲/۱۶۳۱
- نوادر المعجزات، نسخه خطی دانشگاه تهران، شماره F ۳۶۵۱
- نوادر المعجزات نسخه خطی آستان قدس، شماره ۳۳۳۲۱
- نوادر المعجزات، نسخه خطی آستان قدس، شماره ۱۹۲۳
