بررسی انتساب کتاب «اخبار الامام زید بن علی» به ابی مخنف
بسم الله الرّحمن الرّحیم
در سال ۱۴۴۱ق در صنعاء کتابی با عنوانِ «اخبار الامام زید بن علی روایة ابی مخنف لوط بن یحیی الازدی» با تصحیح یوسف بن عبد الاله الضحیانی چاپ شده است. این کتاب بر اساس نسخ خطی آن (نک: ص۴۲) به ابو مخنف منسوب شده است. مصحح کتاب در مقدمه نشان داده که ۷ مورد از ۱۴۵ روایت کتاب در منابع دیگر نیز از ابو مخنف نقل شده است و از این راه کوشیده انتساب نسخه را به ابو مخنف ثابت کند. (نک: ص۶-۱۲)
در عین حال مصحح تذکر داده که برخی از اخباری که درباره زید در منابع دیگر از ابو مخنف نقل شده در این نسخه وجود ندارد و بر عکس برخی از اخبار این نسخه در منابع دیگر نقل نشده است. (ص۵) مصحح همچنین به ذکر دو کتاب با عنوانِ «کتاب زید بن علی» و «کتاب یحیی بن زید» در زمره آثار ابو مخنف استناد کرده است. (ص۱۳)
بر خلاف پندار مصحح، این نسخه ممکن نیست از ابو مخنف باشد. زیرا:
۱. مؤلف روایات کسانی را آورده که متأخر از ابو مخنف‌اند. مصحح خود به صورت گذرا به این نکته اشاره کرده (صص۱۵) اما پیرامون آن به قدر کافی تأمل نکرده است. مثلاً در صفحه ۲۰۵ از نصر بن مزاحم (م۲۱۱ق) از جریر بن عبد الحمید (م۱۸۸ق) روایتی نقل شده است که ممکن نیست راوی آن ابو مخنف (م۱۵۷ق) باشد. نصر بن مزاحم خود چه بسا اخبارِ ابو مخنف را با واسطه نقل می‌کند. همچنین از عمرو بن عبد الغفار الفقیمی (م۲۰۲ق) (ص۶۹، ۱۱۹)، ابراهیم بن علی بن الحسن بن علی بن ابی رافع (م۲۰۱-۲۱۰ق) (ص۱۸۶)، حسین بن زید بن علی (م۱۸۱-۱۹۰ق) (ص۱۹۱) روایت شده که متأخّر از ابو مخنف‌اند.
۲. کثرت نقل از مشایخ هم‌طبقه یا کوچک‌تر از ابو مخنف شاهد دیگری است. با در نظر داشتن این نکته که بسیاری از این روایات در منابعِ دیگر به طرق کسانی غیر ابو مخنف از این مشایخ نقل شده است. این که ابو مخنف در اخذ این گزارش‌ها از معاصران خود -که علی القاعده به صورت شفاهی بوده- با افراد متعدّد دیگر شریک باشد، خصوصاً در جایی که لفظ یکسان است، متصوّر نیست. این نکته مهم نشان می‌دهد که این نسخه نه در دوره تاریخ‌نگار متقدّمی چون ابو مخنف، بلکه در دوره متأخّری از منابع پیشین تألیف شده است.
۳. در متن کتاب از ابو مخنف مانند راویانِ دیگر با تعبیر «عن ابی مخنف» روایت شده است. (ص۵۰، ۶۷، ۱۳۹) تمامِ گزارش‌هایی که در آغازش نام ابو مخنف آمده مرسل است و هیچ جا روایت مسندی از او با تصریح به نامش نقل نشده است. این هم نشان می‌دهد که مؤلف، تنها از برخی نقل‌های ابو مخنف مانند دیگر طرق و منابع بهره برده است.
۴. نوع گزینش روایات و نیز ادبیاتِ نسخه تناسبی با ابو مخنف ندارد. مثلاً در صفحه ۱۵۸ آمده است:
«کان جری بینی وبین رجل من الإمامیة کلاماً فی زید بن علی -علیهما السلام- وانکر امامته. فقلت: دعا زید بن علی علیهما السلام الی ما دعا الیه علی بن ابی طالب... وکان وقوف جعفر بن محمد بعد زید کوقوف ابیه محمد و جده علی بن الحسین...»
این کلام باید از یک عالم و متکلّم زیدی متأخّر باشد که با امامیه درگیر بوده است. این درگیری در بسیاری از نقل‌های دیگر نسخه نیز آشکار است. اساساً عنوان «الامامیة» نمی‌تواند مربوط به زمانِ ابو مخنف باشد.
بنابراین به نظر می‌رسد این نسخه ارتباطی با ابو مخنف ندارد و تنها از آن رو به او نسبت داده شده که نخستین روایت کتاب چنین آغاز شده است: «عن ابی منذر هشام بن محمد، عن ابی مخنف قال: ...» (ص۵۰) نمونه‌های متعدّد دیگری از این گونه انتساب نادرست به مؤلفین وجود دارد، برای نمونه رجوع کنید به:
یک نمونه دیگر هم که می‌توان برشمرد، کتاب رأب الصدع است که مؤلف آن محمد بن منصور المرادی است. این کتاب را با عنوانِ امالی احمد بن عیسی بن زید می‌شناسند؛ در حالی که محمد بن منصور در آن از طرق متعدّدی نقل می‌کند که تنها یکی از آن‌ها طریق احمد بن عیسی بن زید است. به نظر می‌رسد چون آغاز کتاب با دو روایت از احمد بن عیسی بوده، این کتاب با عنوان امالی احمد بن عیسی مشهور شده است.
