کتاب اصفیاء امیر المؤمنین (ع) منسوب به ابن فضّال
بسم الله الرّحمن الرّحیم
کتاب اصفیاء امیر المؤمنین (ع) منسوب به ابن فضّال
علی عادل زاده
در کتاب «العقد النضید و الدرّ الفرید» نوشته محمد بن الحسن القمّی، روایاتِ متعدّدی از شیخ مفید به اسناد از ابن عقده از علی بن الحسن بن فضال درباره حوادث سقیفه و حمله به خانه حضرت زهرا (س) و واکنش اصحاب خاصّ امیرالمؤمنین ع نقل شده است.
این روایات به صورت پیوسته از صفحه ۱۴۹ تا ۱۶۲ آمده که نشان می‌دهد از منبع واحدی اخذ شده که با توجه به سبک روایت بعید نیست قدمت آن دست کم تا قرن ۵ ق قابل پذیرش باشد. ظاهراً این روایات از مجموعه‌ای منسوب به علی بن الحسن بن فضال گرفته شده است. در آثاری که برای ابن فضال برشمرد‌ه‌اند شاید عنوانِ کتابِ «اصفیاء امیر المؤمنین ع» بیشترین تناسب را با این روایات داشته باشد.
شیخ طوسی آخرین کتابی که برای علی بن الحسن بن فضال نام برده، «کتاب الاصفیاء» است. شیخ طوسی سپس نوشته است:
«أخبرنا بکتبه قراءة علیه أکثرها، و الباقی إجازة، أحمد بن عبدون، عن علی بن محمّد بن الزبیر، سماعا و اجازة، عن علی بن الحسن بن فضّال.» (فهرست کتب الشیعة، ص۲۷۳)
نجاشی درباره این کتاب توضیحات بیشتری داده است:
«و رأیت جماعة من شیوخنا یذکرون الکتاب المنسوب إلى علی بن الحسن بن فضال المعروف بأصفیاء أمیر المؤمنین علیه السلام. و یقولون إنه موضوع علیه، لا أصل له، و الله أعلم قالوا: و هذا الکتاب ألصق روایته إلى أبی العباس بن عقدة و ابن الزبیر، و لم نر أحدا ممن روى عن هذین الرجلین یقول قرأته على الشیخ، غیر أنه یضاف إلى کل رجل منهما بالإجازة حسب.» (رجال النجاشی، ص۲۵۸)
ابن شهرآشوب نیز یک بار به تبع شیخ طوسی کتاب الأصفیاء را از آثار علی بن الحسن بن فضال یاد کرده (معالم العلماء، ص۶۵) و بار دیگر نوشته است: «الحسین بن علی بن فضال: له کتاب أصفیاء أمیر المؤمنین (ع)» (معالم العلماء، ص۴۲).
چنان که از نام این کتاب برمی‌آید درباره خواصّ اصحاب امیرالمؤمنین ع نوشته شده است. در رجال منسوب به برقی نیز الأصفیاء به عنوان طبقه‌ای از اصحاب خاص امیرالمؤمنین ع یاد شده‌اند. (رجال البرقی، ص۳)
همه روایات ابن فضال در العقد النضید نیز به واکنش اصحاب امیرالمؤمنین به کودتای سقیفه می‌پردازد و در بین آن توضیحاتی درباره مقام اصحابِ ایشان داده شده است. این احتمال که منبع این مجموعه روایات، همان کتابِ اصفیاء امیرالمؤمنین ع بوده باشد، درخور بررسی است.
در ادامه روایات ابن فضال در العقد النضید (ص149-162) به صورت تقطیع‌شده ذکر می‌شود:
«الحدیث السادس والمائة عن علیّ بن الحسن بن فضّال، یرفعه إلى عبد الله بن الحسن بن الحسن بن علیّ (ع)، عن أبیه عن جدّه: أنّ بلال بن حمامة مولى رسول الله (ص) أبى أن یبایع لأبی بکر...
الحدیث السابع والمائة عن علیّ بن الحسن [بن] الفضّال، یرفعه إلى معروف بن خرّبوذ قال:کان مِسطَحِ بن أَثاثة بن عبّاد بن المطّلب بدریّاً، وکان لمّا قبض رسول الله (ص) وبویع أبو بکر فی دارِ فاطمة مع بنی هاشم، وکان الزبیر بن العوام یومئذ معهم وأبى أن یبایع أبا بکر...
قال معروف: وحدّثنی جماعة من بنی هاشم قالوا: کان مِسْطَح بن أثاثة حسن الرأی والبصیرة فی علیٍّ (ع)، وله قصیدة یستبطئ فیها علیّاً (ع) ، وذلک قبل أن یواعده الأربعون، وکان أیضاً یعقوب بن شعیب یرویها عن جماعة من بنی هاشم ممّن له علم بأخبارهم، منهم عبد الملک بن عتبة الهاشمیّ. قال یعقوب بن شعیب: وهی هذه: ...الحدیث الثامن والمائة خبر الطفیل بن الحارث بن عبد المطلب بن عبد مناف: بإسناد الشیخ المفید عن ابن عقدة مرفوعاً إلى ابن فضّال ، إلى حسن بن جنادة السلولیّ قال:کان الطفیل بن الحارث بن عبد المطلب لمّا قبض رسول الله (ص) بالیمن ، وکان بدریّاً ، فلمّا بلغه بیعة الناس لأبی بکر قال:...
قال ابن فضّال: موافقٌ لما روی عن أمیر المؤمنین علی (ع)، وقد ذکرته ورویته لیکون شاهداً على صدق قول الطفیل ، [و] کان من خاصّة أمیر المؤمنین ، ولم یفارقه حتّى شهد معه مشاهده کلّها. قال أمیر المؤمنین (ع): لو کان لی حمزة وجعفر حیّین ما سلّمت هذا الأمر أبداً ولا قَعَد أبو بکر على أعوادها، ولکنّی ابتلیت بجلفین حافیین: عقیل والعباس. وقال الطفیل بن الحارث أیضاً:...قال ابن فضّال بإسناد ذکره عن محمّد بن عبد الله بن أبی رافع عن أبیه، وکان ابنه کاتب أمیر المؤمنین: إنّ الطفیل بن الحارث وأخاه الحصین بن حارث ممّن شهدا حروب علی (ع)- فی حدیث طویل والتقطنا منه ما کنّا به محتاجین فی هذا الموضع- قال: فأقبل کعب بن سور یوم الجمل فنادى: ...
هذا البیت الأخیر زیادة لم یروه أبان بن تغلب. رجع الحدیث: فقال له الطفیل:...الحدیث التاسع والمائة خبر خالد بن سعید بن العاص وأبی سفیان: بإسناده عن ابن فضّال یرفعه إلى جابر بن عبد الله بن حزام الأنصاریّ قال: رأیت أبا سفیان بن حرب یهدج فی مشیته یوم قبض رسول الله (ص) حتّى أتى الباب والعبّاس بن عبد المطلب واقف یردّ الباب وعلیٌّ (ع) یغسل رسول الله (ص) ، وکان أبو سفیان للعبّاس صدیقاً...
وجاء خالد بن سعید بن العاص، وکان له رأی فی علیٍّ، وسمع بعض کلامهما...
هذا البیت الرابع [لیس] من روایة الشیخ المفید أبی عبد الله محمّد بن محمّد بن النعمان...
البیت الخامس [لیس] من روایة الشیخ المفید أیضاً. قال جابر: فانصرفا وانصرفت معهما...الحدیث العاشر والمائة خبر الفضل بن عباس ( رحمه الله ) : بإسناده عن ابن فضّال رفعه إلى سعید بن المسیّب ، أنّه لمّا عزم أبو بکر على حرق منزل الزهراء ( علیها السلام ) خرج العبّاس والفضل بن العبّاس یشتدّان ، والفضل مصلّت بالسیف ، والعبّاس یقول : ...
الحدیث الحادی عشر والمائة خبر بریدة بن الخصیب الأسلمیّ ( رحمه الله ) : بإسناده عن ابن فضّال یرفعه إلى أبی الطفیل عامر بن واثلة الکنانی ، أنّه لمّا بویع أبو بکر جاء بریدة الأسلمی فی نفر من أصحاب رسول الله ( صلى الله علیه وآله وسلم ) فقال : یا أبا بکر ، ألم یأمرک رسول الله ( صلى الله علیه وآله وسلم ) وأصحابک أن تسلّموا على عَلِیٍّ بإمرة المؤمنین یوم سهیل بن عمرو وأنا تاسع القوم ...
الحدیث الثانی عشر والمائة خبر عدیّ بن حاتم ( رضی الله عنه ) : وبإسناده عن ابن فضّال یرفعه إلى عدیّ بن حاتم أنّه قال : ما رحمت من خلق اللّه أحداً کرحمتی على علیّ بن أبی طالب ( علیه السلام ) ؛ رأیته حین أُتی به إلى بیعة أبی بکر ، فلمّا نظر إلى القبر قال : ...
قال تمیم بن بجدل : وبدر الناس إلى عدیّ بن حاتم ، فخشی أن یتفرّق الناس عن علیٍّ ( علیه السلام ) ، فأمسک .قلت لداود بن یزید : کیف خشی ؟ قال : لأنّ علیّاً ( علیه السلام ) کان یقاتل معاویة بشنعة ... فخشی عدیّ أن یتفرّق الناس عن علیٍّ ، فیرون أنّ أصحاب عدیّ بن حاتم - الشاهدین مقالته یومئذ - کانوا أصحاب البصائر ، وهم شرطة الخمیس .فقیل له : هل قلت یوم بیعة أبی بکر شعراً ؟ قال : نعم ، وأنشد شعراً :...» (العقد النضید، ص۱۴۹_۱۶۲)
