نقد حدیث غالیانه منسوب به طارق بن شهاب

 

۱. مقدمه

رجب برسی متنی طولانی درباره صفات امام از طارق بن شهاب از امیرالمؤمنین (ع) روایت کرده است (مشارق أنوار الیقین، ص۱۷۷؛ مشارق الأمان، ص۱۵۶). رجب برسی هیچ منبع یا سندی تا طارق ارائه نکرده است و با وجود ضعف عمومی منقولاتِ برسی، این متن به برخی جوامع متأخر مانند بحار الأنوار (ج۲۵، ص۱۶۹) راه یافته است. روایت طارق بن شهاب از آن جا که دربردارنده عباراتی غلوآمیز و عرفانی است، همواره مورد علاقه و توجه افراد مایل به غلو یا عرفان بوده است. مثلاً شیخ محمد سند (منهج المعرفة الدینیة، الإمامة و نظریة الحکم، المقام الغیبی فی الإمامة، ج۱، ص۴۶۲)، سید کاظم رشتی (شرح الخطبة التطنجیة، ج۲، ص۴۱۶)، میرزا محمدکریم‌خان کرمانی در آثار متعددش (فصل الخطاب، ص۷۸؛ الفطرة السلیمة، ج۲، ص۲۲۵؛ السلسلة الطولیة، ص۸۹؛ شرح دعاء السحر، ص۱۱۰؛ طریق النجاة، ج۲، ص۳۷۱)، محمدتقی مامقانی در صحیفة الأبرار و دیگر رؤسای شیخیه به تبع آن‌ها، شیخ جواد کربلایی (الأنوار الساطعة، ج۳، ص۳۰؛ ج۴، ص۱۱۶؛ ج۵، ص۳۵۷) و دیگران بارها به این حدیث استناد کرده‌اند. اهمیت بررسی این گونه روایات از آن رو است که آبشخور فکری بخش زیادی از جامعه را تشکیل می‌دهند و اساساً جریان غلو سرمایه دیگری ندارد؛ إن کید الشیطان کان ضعیفاً.

 

۲. قرابتِ متنی حدیث طارق بن شهاب با حدیث عبد العزیز بن مسلم

در منابع متقدّم از عبد العزیز بن مسلم از امام رضا (ع) حدیث جامعی درباره صفات امام نقل شده است (الکافی، ج۱، ص۱۹۸؛ تحف العقول، ص۴۳۶؛ الغیبة نعمانی، ص۲۱۶؛ امالی الصدوق، ص۶۷۴؛ عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۱۶؛ کمال الدین، ج۲، ص۶۷۵؛ معانی الأخبار، ص۹۶؛ الإحتجاج، ج۲، ص۴۳۳). نکته جالب توجه این است که حدیث طارق به شهاب، اشتراک متنی گسترده‌ای با حدیث عبد العزیز بن مسلم دارد که در جدول زیر نشان داده شده است. اما در حدیث عبدالعزیز بن مسلم هیچ یک از عبارات غلوآمیز یا مشکوک یا تکلف‌آمیز حدیث طارق دیده نمی‌شود! طبعاً این شباهت متنی نمی‌تواند اتفاقی باشد و سه فرض درباره آن متصور است: الف) حدیث عبد العزیز بن مسلم از روی حدیث طارق ساخته شده باشد. این فرض قابل قبول نیست زیرا منابع حدیث عبد العزیز بن مسلم دستِ کم ۵ سده بر منبع حدیث طارق مقدم‌اند. ب) هر دو حدیث صحیح باشند و امام رضا (ع) از سخنِ امیرالمؤمنین (ع) بهره برده باشند. این فرض نیز واقع‌بینانه نیست و در ادامه شواهد بسیاری در ردّ آن ارائه می‌شود. ج) حدیث طارق بن شهاب بر اساس حدیث عبدالعزیز بن مسلم ساخته شده باشد. تنها فرض قابل قبول همین است که شواهد آن در ادامه می‌آید.

 

 

ترتیب حدیث عبد العزیز	حدیث عبد العزیز به روایت کلینی	حدیث طارق به روایت بُرسی	ترتیب حدیث طارق
1	وَ أَمْرُ الْإِمَامَةِ مِنْ تَمَامِ الدِّینِ	لأنّها تمام الدین	2
2	إِنَّ الْإِمَامَةَ هِیَ مَنْزِلَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِرْثُ الْأَوْصِیَاءِ إِنَّ الْإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللَّهِ وَ خِلَافَةُ الرَّسُولِ ص	و ذلک لأن الإمامة میراث الأنبیاء، و منزلة الأصفیاء، و خلافة اللّه و خلافة رسل اللّه	1
3	وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِینَ	و عزّ المؤمنین	3
4	إِنَّ الْإِمَامَةَ أُسُّ الْإِسْلَامِ النَّامِی	لأنّها رأس الإسلام	4
5	وَ إِمْضَاءُ الْحُدُودِ وَ الْأَحْکَامِ وَ مَنْعُ الثُّغُورِ وَ الْأَطْرَافِ الْإِمَامُ یُحِلُّ حَلَالَ اللَّهِ وَ یُحَرِّمُ حَرَامَ اللَّهِ وَ	و معرفة الحدود و الأحکام، تبین الحلال من الحرام ... فالولایة هی حفظ الثغور	5
6	الْإِمَامُ کَالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ الْمُجَلِّلَةِ بِنُورِهَا لِلْعَالَمِ وَ هِیَ فِی الْأُفُقِ بِحَیْثُ لَا تَنَالُهَا الْأَیْدِی وَ الْأَبْصَارُ	فالإمام هو الشمس الطالعة على العباد بالأنوار، فلا تناله الأیدی و الأبصار.	8
7	الْبَدْرُ الْمُنِیرُ	و البدر المشرق	10
8	و السِّرَاجُ الزَّاهِرُ	هو السراج الوهاج	9
9	الْإِمَامُ الْمَاءُ الْعَذْبُ عَلَى الظَّمَإِ وَ الدَّالُّ عَلَى الْهُدَى	الإمام الماء العذب على الظمأ، و الدال على الهدى	6
10	الدَّلِیلُ فِی الْمَهَالِکِ	و الدلیل إذا عمت المهالک	12
11	السَّحَابُ الْمَاطِرُ وَ الْغَیْثُ الْهَاطِلُ‏	و السحاب الهاطل، و الغیث الهامل	13
12	و السَّمَاءُ الظَّلِیلَةُ	و السماء الظلیلة	14
13	وَ الْعَیْنُ الْغَزِیرَةُ	و العین الغزیرة	15
14	و الغدیر	و الغدیر المغدق	11
15	وَ الرَّوْضَةُ	و الروضة المطیرة،	16
16	الْأَنِیسُ الرَّفِیقُ وَ الْوَالِدُ الشَّفِیقُ وَ الْأَخُ الشَّقِیقُ وَ الْأُمُّ الْبَرَّةُ بِالْوَلَدِ الصَّغِیرِ وَ مَفْزَعُ الْعِبَادِ فِی الدَّاهِیَةِ النَّآدِ الْإِمَامُ أَمِینُ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلَى عِبَادِهِ وَ خَلِیفَتُهُ فِی بِلَادِهِ	و الطیب الرفیق و الأب الشفیق، و مفزع العباد فی الدواهی، و الحاکم و الآمر و الناهی، أمیر اللّه على الخلائق، و أمینه على الحقائق، حجّة اللّه على عباده، و محجّته فی أرضه و بلاده	17
17	الْمُطَهَّرُ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الْمُبَرَّأُ عَنِ الْعُیُوبِ	مطهر من الذنوب، مبرأ من العیوب	7
18	الْإِمَامُ وَاحِدُ دَهْرِهِ لَا یُدَانِیهِ أَحَدٌ وَ لَا یُعَادِلُهُ عَالِمٌ وَ لَا یُوجَدُ مِنْهُ بَدَلٌ وَ لَا لَهُ مِثْلٌ وَ لَا نَظِیرٌ ... فَمَنْ ذَا الَّذِی یَبْلُغُ مَعْرِفَةَ الْإِمَامِ أَوْ یُمْکِنُهُ اخْتِیَارُهُ	واحد دهره، و خلیفة اللّه فی نهیه و أمره، لا یوجد له مثیل، و لا یقوم له بدیل فمن ذا ینال معرفتنا، أو ینال درجتنا، أو یدرک منزلتنا.	18
19	ضَلَّتِ الْعُقُولُ وَ تَاهَتِ الْحُلُومُ وَ حَارَتِ الْأَلْبَابُ وَ خَسَأَتِ الْعُیُونُ‏ وَ تَصَاغَرَتِ الْعُظَمَاءُ وَ تَحَیَّرَتِ الْحُکَمَاءُ وَ تَقَاصَرَتِ الْحُلَمَاءُ وَ حَصِرَتِ الْخُطَبَاءُ وَ جَهِلَتِ الْأَلِبَّاءُ وَ کَلَّتِ الشُّعَرَاءُ وَ عَجَزَتِ الْأُدَبَاءُ وَ عَیِیَتِ الْبُلَغَاءُ عَنْ وَصْفِ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِهِ أَوْ فَضِیلَةٍ مِنْ فَضَائِلِهِ وَ أَقَرَّتْ بِالْعَجْزِ وَ التَّقْصِیرِ وَ کَیْفَ یُوصَفُ بِکُلِّهِ أَوْ یُنْعَتُ بِکُنْهِهِ أَوْ یُفْهَمُ شَیْ‏ءٌ مِنْ أَمْرِهِ أَوْ یُوجَدُ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ وَ یُغْنِی غِنَاهُ لَا کَیْفَ وَ أَنَّى وَ هُوَ بِحَیْثُ النَّجْمُ مِنْ یَدِ الْمُتَنَاوِلِینَ وَ وَصْفِ الْوَاصِفِینَ	حارت الألباب و العقول، و تاهت الأفهام فیما أقول، تصاغرت العظماء و تقاصرت العلماء، وکلت الشعراء و خرست البلغاء، و لکنت الخطباء، و عجزت الشعراء، و تواضعت الأرض و السماء، عن وصف شأن الأولیاء، و هل یعرف أو یوصف، أو یعلم أو یفهم، أو یدرک أو یملک، شأن من هو نقطة الکائنات، و قطب الدائرات، و سرّ الممکنات، و شعاع جلال الکبریاء، و شرف الأرض و السماء؟ جل مقام آل محمد عن وصف الواصفین	19
20	فَأَیْنَ الِاخْتِیَارُ مِنْ هَذَا وَ أَیْنَ الْعُقُولُ عَنْ هَذَا وَ أَیْنَ یُوجَدُ مِثْلُ هَذَا أَ تَظُنُّونَ أَنَّ ذَلِکَ یُوجَدُ فِی غَیْرِ آلِ الرَّسُولِ مُحَمَّدٍ ص کَذَبَتْهُمْ وَ اللَّهِ أَنْفُسُهُمْ وَ مَنَّتْهُمُ الْأَبَاطِیلَ‏	فأین الأخیار من هذا؟ و أین العقول من هذا، و من ذا عرف، من عرف؟ أو وصف من وصف، ظنّوا أن ذلک فی غیر آل محمد، کذبوا و زلّت أقدامهم	20
21	وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ‏ أَعْمالَهُمْ	و زین لهم الشیطان أعمالهم	21
22	فَکَیْفَ لَهُمْ بِاخْتِیَارِ الْإِمَامِ وَ الْإِمَامُ عَالِمٌ لَا یَجْهَلُ وَ رَاعٍ لَا یَنْکُلُ	کیف اختاروا إماما جاهلا عابدا للأصنام جبانا یوم الزحام، و الإمام یجب أن یکون عالما لا یجهل، و شجاعا لا ینکل	22
23	لَا مَغْمَزَ فِیهِ فِی نَسَبٍ وَ لَا یُدَانِیهِ ذُو حَسَبٍ فِی الْبَیْتِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الذِّرْوَةِ مِنْ هَاشِمٍ وَ الْعِتْرَةِ مِنَ الرَّسُولِ ص وَ الرِّضَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ شَرَفُ الْأَشْرَافِ وَ الْفَرْعُ مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ نَامِی الْعِلْمِ کَامِلُ الْحِلْمِ مُضْطَلِعٌ بِالْإِمَامَةِ عَالِمٌ بِالسِّیَاسَةِ مَفْرُوضُ الطَّاعَةِ قَائِمٌ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ	لا یعلو علیه حسب، و لا یدانیه نسب، فهو فی الذروة من قریش و الشرف من هاشم، و البقیة من إبراهیم و النهج من النبع الکریم، و النفس من الرسول و الرضى من اللّه، و القبول عن اللّه، فهو شرف الأشراف، و الفرع من عبد مناف، عالم بالسیاسة قائم بالریاسة، مفترض الطاعة	23
24	فَهُوَ مَعْصُومٌ مُؤَیَّدٌ مُوَفَّقٌ	فهو معصوم موفق	24
25	فَنَبَذُوهُ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ فَذَمَّهُمُ اللَّهُ وَ مَقَّتَهُمْ وَ أَتْعَسَهُمْ فَقَالَ جَلَّ وَ تَعَالَى وَ مَنْ أَضَلُ‏ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدىً‏ مِنَ اللَّهِ	فترکوه یا طارق، و اتّبعوا أهواءهم‏ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدىً مِنَ اللَّهِ‏	25

جدول مقایسه متن حدیث غالیانه طارق بن شهاب با حدیث امامی عبدالعزیز بن مسلم

 

۳. یک‌پارچگی حدیث عبدالعزیز و درهم‌ریختگی حدیث طارق

حدیث عبدالعزیز بن مسلم ساختاری کاملاً روشن دارد و همه جملات در یک نظم معقول پشت سر هم آمده‌اند. با یک مقدمه درباره اختلاف مردم در امر امامت، علت صدور حدیث را بیان می‌کند؛ سپس با طرح «کمال دین» اختلافی و انتخابی بودن امامت را رد می‌کند. پس از آن برای رد انتخابی بودن امامت به عظمت مقام امام توجه می‌دهد و در نهایت علت اختلاف امت را بیان می‌کند. اما حدیث طارق بن شهاب ساختاری به کلی درهم‌ریخته و غیرمنطقی دارد و نظمی بر آن حاکم نیست. یعنی اگر هر فقره را با نظیرش در حدیث عبدالعزیز بن مسلم مقایسه کنیم، می‎بینیم که ارتباطش با قبل و بعد روشن نیست. همین درهم‌ریختگی سبب شده است که برخی عبارات دو یا چند بار تکرار شود: مانند «المطهر من الذنوب ... المطلع‏ على‏ الغیوب»‏ و ... در حدیث عبدالعزیز بن مسلم نشانه‌ای از ترکیب و الصاق دیده نمی‌شود و متن هموار است؛ اما در حدیث طارق بن شهاب، عباراتی دیده می‌شود که از احادیث دیگر وام گرفته شده است؛ مانند: حدیث عمود، حدیث هفتاد وجه، حدیث ملازمت طاعت با علم آسمان و زمین و حدیث غالیانه «باطنی غیب لا یدرک».

 

۴. الفاظ و اصطلاحات متأخر

در متن حدیث طارق بن شهاب، به طرز آشکاری مفاهیم و اصطلاحاتِ فلسفی، عرفانی و کلامی متأخر به کار گرفته شده است؛ مانند: «نقطة الکائنات، و قطب الدائرات، و سرّ الممکنات»، «عالم الملک و الملکوت»، «یعطی التصرّف على الإطلاق» و ... که نه با لسانِ روایات، شباهتی دارد و نه با ادبیاتِ قرنِ اول هجری! مثلاً «الممکنات» یک اصطلاح فلسفی کلامی است که در آن زمان وجود نداشته است. جالب آن که برخی عبارات و ترکیباتِ موجود در این روایت، در بخشهای دیگر مشارق در سیاقِ کلامِ خود رجب برسی آمده که این احتمال را که خود رجب برسی، حدیث طارق بن شهاب را جعل کرده باشد به ذهن می‌رساند. هیچ یک از این عبارات نامأنوس در حدیث عبدالعزیز بن مسلم دیده نمی‌شود. در متن حدیث آمده است: «الإمام یا طارق بشر ملکی و جسد سماوی، و أمر إلهی و روح قدسی، و مقام علی و نور جلی، و سرّ خفی، فهو ملکی الذات إلهی الصفات.» در این جا نیز با اصطلاحات متأخر و غیراصیلی مانند «روح قدسی» و «جسد سماوی» مواجهیم. به ویژه «بشر ملکی» و «ملکی الذات» که از ادبیات قرآن بیگانه است: «قُل لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدی خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَک‏ ...» (الأنعام: ۵۰؛ شبیه: هود، ۳۱) و ریشه در مباحث صوفیه درباره انسان کامل دارد. ابن عربی می‌نویسد: «... فإنه من أهل الأرض بجسده و من أهل السموات بعقله فهو الملک البشری و البشر الملکی ...» (الفتوحات المکیة، دار صادر، ج‏۱، ص۵۱۰)

 

۵. مضامین غلوآمیز

در این حدیث، اوصاف غلوآمیزی مانند «الوحدانیة الکبرى»، «إلهی الصفات» و «صفات اللّه» برای امام به کار رفته است که بر خلاف مسلمات است و برخی اساساً معنایی ندارد؛ مثلاً «الوحدانیة الکبری» که هیچ معنای محصلی ندارد، زیرا یگانگی خدا نه چیزی جدا از ذات او است؛ نه دارای مراتب است و نه قابل انتساب و تطبیق بر غیر او است. جمله «ظاهره أمر لا یملک، و باطنه غیب لا یدرک» یک عبارت کلیدی در بین غلات به ویژه نصیریان برای بیانِ الوهیتِ امیرالمؤمنین (ع) است که در آثار متعددشان با چند لفظ روایت شده است (برای نمونه: الرسالة المفضلیة، ص۵؛ خصیبی، الرسالة، ص۱۳۷؛ جلی، النعمانیة، ص۳۰۳؛ و نیز نک‍: خصیبی، الهدایة، ۱۴۱۹ق، ص۲۳۰). عجب آن‌که چنین مضامینی را به طارق بن شهاب نسبت داده است، که شخصیت شناخته‌شده‌ای است و روایات او در منابع فریقین فاصله زیادی از متن این حدیث دارد.